نمایش مبدأ برای مفهوم حصر و استثنا

== توضیح مفهومی ==

'''مفهوم حصر و استثنا''' : اقوال پیرامون دلالت جمله حصر و استثنا بر نفی حکم از غیر محصور و غیر مستثنی

یکی از اقسام مفهوم مخالف، ' مفهوم حصر و استثنا ' بوده و به معنای دلالت التزامی جمله حصر و استثنا بر نفی طبیعی حکم از غیر محصور و غیر مستثنی است؛ برای مثال، در آیه: «''' انّما ولیّکم الله و رسوله و الذین آمنوا… '''» (مائده / 55) ولیّ مسلمانان، در خداوند، پیامبر (ص) و امام علی (ع) منحصر شده (مطابق شأن نزول آیه) و از غیر آنها نفی شده است، و یا در مثال ' جاء القوم الاّ زیداً ' طبیعت حکم آمدن از زید نفی شده است.

برخی از علما، مانند ' غزالی '، ' آمدی ' و ' صاحب فصول ' مفهوم حصر را از مفهوم استثنا مستقل دانسته‌اند، ولی اکثر علما معتقدند مفهوم حصر و استثنا یکی است و استثنا از این باب که مفید حصر است مفهوم دارد. به نظر می‌رسد این اختلاف مبتنی بر این مسئله است که از ' حصر ' معنای اعم اراده شود یا اخصّ. توضیح این که: حصر به معنای اخص، همان ' قصر ' در اصطلاح اهل بلاغت، و به معنای ' اختصاص دادن چیزی به چیزی، و نفی آن از چیزهای دیگر ' است (القصر فی الاصطلاح تخصیص شیء بشیء بعبارة مخصوصة) . حصر به این معنا در مقابل استثنا است، اما حصر به معنای اعم شامل قصر و استثنا (که معنای مطابقی آن اخراج است) می‌شود.

ادوات حصر عبارت است از: اِلاّ، اِنّما، بَل و هیئت‌های دلالت کننده بر حصر.

لفظ ' اِلاّ ' در سه معنا کاربرد دارد:

1. صفت به معنای غیر؛ در این کاربرد، به بحث مفهوم وصف ملحق می‌شود که مفهوم داشتن آن مورد اختلاف است؛

2. ' الاّ ' ی استثنائیه، مثل: ' اکرم العلماء الاّ الفاسقین منهم '، که بر انتفای حکم مستثنی منه (اکرام) از مستثنی (علمای فاسق) دلالت می‌کند؛

3. ادات حصر بعد از نفی، مثل: ' لا صلوة الاّ بطهورٍ ' که حقیقت نماز را از نماز بی طهارت نفی می‌کند. این قسم به همان قسم دوم، یعنی ' الاّ ' ی استثنائیه بر می‌گردد.

لفظ ' بل ' گاهی برای دلالت بر این مطلب می‌آید که ماقبل آن به غلط یا از روی غفلت صادر شده است، و گاهی برای تأکید ماقبل، و گاهی نیز برای نفی و ابطال ماقبل می‌آید، که همین کاربرد اخیر مورد بحث و مفید حصر است.

هیئت‌های دلالت کننده بر حصر، متعدّد می‌باشد که در علم بلاغت از آنها به تفصیل بحث شده است، از آن جمله، مقدّم شدن مفعول، مثل: «''' ایّاک نعبد و ایّاک نستعین '''»، و مقدم شدن مسندٌ الیه معرَّف به لام جنس، مثل: ' العالم محمد ' می‌باشد.

عدّه‌ای از اصولیون، مفهوم استثنا را مسلّم دانسته‌اند، چنان که در کتاب ' الفصول فی الاصول ' آمده است: « و من المفاهیم مفهوم الاستثناء و انّما و الحصر. اما مفهوم الاستثناء فممّا لا کلام فی ثبوته فی الجملة » <ref>الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1199/index.htm#154 154]</ref>

عده‌ای هم مفهوم حصر را مسلّم و آن را از نوع دلالت به منطوق دانسته‌اند نه دلالت به مفهوم، چنان که در کتاب ' اجود التقریرات ' آمده است: « لا یخفی انّ ما کان من ادوات الحصر دالاً علی ثبوت شیء لِشیء و نفیه عن غیره بنفس اللفظ کما هو الحال فی کلمة اِنّما، فهو خارج عن محلّ الکلام و داخل فی الدلالات المنطوقیة » <ref>اجود التقریرات جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1157/1157_1.htm#438 438]</ref> .

برخی نیز مفهوم داشتن حصر را منوط به آن می‌دانند که حصر به حکم بر گردد نه به موضوع، چنان که در کتاب ' فوائد الاصول ' آمده است: « لا یخفی انّ النزاع فیه ایضاً یرجع الی انّ الحصر للحکم او الموضوع… » <ref>فوائد الاصول جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_1.htm#505 505]</ref>

ابو حنیفه منکر مفهوم حصر بوده و به حدیث « لا صلوة اِلاّ بطهورٍ » استشهاد کرده است که اگر دلالت بر انحصار کند معنایش این است که با تحقق طهور، نماز تحقق پیدا می‌کند، در حالی که در خیلی از موارد با تحقق طهور هم نماز تحقق پیدا نمی‌کند، مثل جایی که طهارت باشد ولی یکی از اجزای نماز نباشد. قائلین به مفهوم حصر به این اشکال پاسخ داده‌اند.
{{پانوشت}}
=== منابع ===
#اصول الفقه جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1159/1159_1.htm#127 127]
#التنقیح فی شرح العروة الوثقی : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5168/index.htm#438 438]
#اصطلاحات الاصول : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/888/index.htm#251 251]
#مبادی فقه و اصول : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5085/index.htm#247 247]
#تهذیب الاصول جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5174/5174_1.htm#117 117]
#المعجم الاصولی : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5771/index.htm#878 878]
#[http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/12733 فرهنگ نامه اصول فقه]
== اصطلاح‌نامه ==
=== مترادفات ===
از واژه «'''مفهوم حصر و استثنا'''» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
:[[بج::مفهوم استثنا]]، [[بج::مفهوم نفی و اثبات]]
=== اعم ===
:[[اعم::مفهوم مخالف ( اصول فقه )]]
=== وابسته ===
:[[وابسته::ادوات حصر و استثنا]]، [[وابسته::استثنا]]، [[وابسته::حصر ( اصول فقه )]]
{{نمایه}}
== منابع ==
*[[منبع::اجود التقریرات جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1157/1157_1.htm#438 438]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1157/1157_1.htm#439 439]
*[[منبع::اصطلاحات الاصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/888/index.htm#251 251]
*[[منبع::اصول الفقه جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1159/1159_1.htm#127 127]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1159/1159_1.htm#128 128]
*[[منبع::اصول الفقه]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/6240/index.htm#151 151]
*[[منبع::الاحکام فی اصول الأحکام جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1174/1174_2.htm#68 68]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1174/1174_2.htm#92 92]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1174/1174_2.htm#93 93]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1174/1174_2.htm#94 94]
*[[منبع::التنقیح فی شرح العروة الوثقی]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5168/index.htm#438 438]
*[[منبع::الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#478 478]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#480 480]
*[[منبع::الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1199/index.htm#154 154]
*[[منبع::الفوائد الحائریة]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1167/index.htm#183 183]
*[[منبع::المحصول فی علم الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_2.htm#421 421]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_2.htm#422 422]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_2.htm#424 424]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_2.htm#427 427]
*[[منبع::المحکم فی اصول الفقه جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_1.htm#603 603]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_1.htm#607 607]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_1.htm#611 611]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_1.htm#616 616]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_1.htm#618 618]
*[[منبع::المعجم الاصولی]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5771/index.htm#878 878]
*[[منبع::انوار الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#70 70]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#71 71]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#72 72]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#75 75]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#76 76]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#77 77]
*[[منبع::بحوث فی علم الاصول جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_3.htm#213 213]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_3.htm#214 214]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_3.htm#215 215]
*[[منبع::تسدید الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/887/887_1.htm#493 493]
*[[منبع::تهذیب الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5174/5174_1.htm#117 117]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_1.htm#457 457]
*[[منبع::حقایق الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/871/871_1.htm#476 476]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/871/871_1.htm#477 477]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/871/871_1.htm#478 478]
*[[منبع::دروس فی علم الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#124 124]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#125 125]
*[[منبع::شرح اصول فقه جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5109/5109_1.htm#271 271]
*[[منبع::علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/2171/index.htm#163 163]
*[[منبع::فوائد الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_1.htm#505 505]
*[[منبع::فوائد الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_2.htm#505 505]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_2.htm#506 506]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_2.htm#509 509]
*[[منبع::کفایة الاصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1187/index.htm#247 247]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1187/index.htm#248 248]
*[[منبع::مبادی فقه و اصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5085/index.htm#247 247]
*[[منبع::محاضرات فی اصول الفقه جلد 5]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1158/1158_5.htm#140 140]
*[[منبع::مقالات الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/864/864_1.htm#421 421]
*[[منبع::منتقی الاصول جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_3.htm#287 287]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_3.htm#288 288]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_3.htm#289 289]
*[[منبع::نهایة الاصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#312 312]
*[[منبع::نهایة الافکار جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1154/1154_1.htm#501 501]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1154/1154_1.htm#502 502]
[[رده:مفهوم حصر و استثنا]]
[[کد::145476| ]]