نمایش مبدأ برای متشابه (محکم)

{{درختواره}}
== توضیح مفهومی ==

'''متشابه (محکم)''' : کلام فاقد معنای واضح، و پذیرای احتمالات مختلف

«متشابه» اسم فاعل از باب تفاعل به معنای همگونی، هم‌سانی و همانندی میان دو چیز است. در ~المفردات فی غریب القرآن~ راغب اصفهانی چنین آمده است: «الشِبه (بکسر الشین المشددة) و الشَبه (بفتحها) و الشبیه، حقیقتها فی المماثلة من جهة الکیفیة کاللون و الطعم و العدالة و الظلم. و الشبهةُ هو أن‌ لایتمیّز أحد الشیئین من الآخر لما بینهما من التشابه، عیناً کان او معناً، قال تعالی: و أُتُوا به متشابهاً… ».

همه آیات قرآن، از نظر بیان حقایق، فصاحت و بلاغت و اعجاز، شبیه یکدیگرند؛ یعنی متشابه‌اند؛ چنان‌که در سوره زمر آیه 23 آمده است: «'''کِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانِیَ… '''».

اما در اصطلاح علوم قرآنی واژه 'متشابه' مشترک لفظی است. گاهی، مراد از متشابه، آن دسته از مضامین قرآنی است که در دو یا چند جای قرآن با ساختار واحد یا مشابه تکرار شده است. و گاهی مراد از آن، عباراتی از قرآن کریم است که معنای واحد و روشنی نداشته و احتمالات مختلفی برای آن متصور است، که با رجوع به آیات دیگر و سایر قرائن، می‌توان معنای صحیح آن را کشف کرد. متشابه، در این کاربرد، مقابل 'محکم' است.

برای متشابه در کاربرد اخیر، تعاریف بسیاری ذکر شده است؛ برخی از آنها به این شرح است:

1. لفظی است که احتمال معانی متعددی در آن داده شود و جدا کردن آن‌ها و تشخیص مراد واقعی ممکن نباشد و تأویل‌های مختلفی داشته باشد.

2. متشابه خودش بیانگر خودش نیست؛ بلکه به بیان و دلیل نیاز دارد.

3. مقصود متشابه، ظاهر و آشکار نیست و به دلیل دیگر احتیاج دارد و از آن رو آن را متشابه می‌گویند که در آن احتمال معانی مختلف داده می‌شود و تشخیص مقصود به خاطر تشابه آن‌ها به یکدیگر، مشکل است.

4. به آیاتی می‌گویند که معانی آن فهمیده نمی‌شود؛ مگر با تأویل و انصراف از ظاهر.

5. آیاتی هستند که معانی ظاهری آن‌ها مراد نیست؛ بلکه مراد واقعی، تأویلی است که از آن‌ها صورت می‌گیرد و جز خدا نمی‌داند و برای بشر راهی به آن‌ها نیست. به این گونه آیات باید ایمان آورد، ولی از پیروی و عمل به آن‌ها خودداری کرد. این نظر از آنِ اهل‌سنّت است و شیعه معتقد است تأویل آیات متشابه را پیغمبر (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز می‌دانند.

6. آیاتی هستند که در باره صفات الهی و ویژگی انبیا (ع) سخن می‌گویند.

7. آیاتی است که بر یهودیان متشابه شده بود، و همان حروف مقطعه اوایل برخی ازسوره‌ها است.

8. آیات منسوخی هستند که ایمان به آن‌ها لازم است؛ ولی به آن‌ها عمل نمی‌شود.

9. چیزی است که شناختن و فهمیدن آن ممکن نباشد؛ مانند آیاتی که ساعت قیامت، آمدن باران و… را بیان می‌کنند.

10. متشابه یعنی آن دسته از قصص انبیا که با الفاظ متفاوت در سوره‌های متعدد تکرار شده و الفاظ آن شبیه هم هستند.

11. آن است که تفسیرش به خاطر تشابه به آیه‌ای دیگر آسان نیست؛ چه تشابه در لفظ باشد یا در معنا.

12. آن است که معنای آن معقول و قابل فهم نباشد و عقل آن را درک نکند.

13. آیاتی‌ است که به تنهایی نمی‌توانند پیام مورد نظر را منتقل کنند؛ مگر با عرضه کردن به محکمات.

برای نقد وجوه یاد شده در تعریف متشابه،  ر.ک:[[~تفسیر المیزان~]]، [[ج3]]، [[ذیل آیه هفتم آل عمران.

نکاتی در باره متشابه:

1. کلمه متشابه در قرآن کریم چندین بار و به دو معنای اصطلاحی و لغوی به کار رفته است. برای معنای لغوی]]، [[از آیات 25 سوره بقره و 23 سوره زمر]]، [[و برای معنای اصطلاحی]]، [[از آیه 7 سوره آل‌عمران می‌توان نام برد.

2. متشابه]]، [[در افاده مدلول خود استقلال ندارد ولی با ارجاع به محکمات روشن خواهد شد]]، [[نه این‌که هیچ راهی برای فهم مدلول آن در دسترس نباشد.

3. محکم و متشابه]]، [[امری نسبی است]]، [[ممکن است آیه‌ای نسبت به شخصی محکم و نسبت به دیگری متشابه باشد.

4. امام هشتم (ع) فرمودند: کسی که متشابه قرآن را به محکم آن ردّ کند]]، [[به راه راست هدایت یافته است.

5. بنابر آن‌چه گفته شد]]، [[در قرآن مجید آیه‌ای نداریم که هیچ‌گونه دسترسی به مراد واقعی‌اش نباشد]]، [[و آیات قرآنی یا بی‌واسطه محکمند (مانند خود محکمات) یا باواسطه (مانند متشابهات) . اما حروف مقطعه در ابتدای برخی سوره‌ها]]، [[اصلاً مدلول لفظی ندارند]]، [[لذا از مقسم محکم و متشابه خارجند.

6. در آیه 1 سوره هود می‌فرماید: «'''کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ'''»]]، [[مراد از إحکام]]، [[استوار و غیر قابل خلل و بطلان بودن کتاب (قرآن) است.

7. حکمت و فایده وجود متشابهات در قرآن می‌تواند یکی از امور ذیل باشد:

أ. انس ذهن بشر به امور مادی و محسوس]]، [[به گونه‌ای که در مواجهه با آیاتی مانند: «'''یدالله فوق أیدیهم'''»]]، [[«'''إنَّ رَبَّکَ لَبِالمِرصادِ'''»]]، [[«'''الرحمنُ عَلَی العرشِ استَوَی'''»]]، [[و «'''جاءَ رَبُّکَ'''» ابتدا اوصاف و خواص اجسام به ذهن می‌آید و پس از تأمل در آیاتی مانند: «'''لَیسَ کَمِثلِهِ شَیءٌ'''» معانی متبادر اوّلی از ذهن زائل می‌شود. به این ترتیب]]، [[نقص از طرف شنونده است]]، [[نه از کلام خداوند.

ب) اگر همه آیات قرآن محکم بود]]، [[نیاز به تدبر و نظر دقیق به آن مرتفع می‌شد و فضل دانایان بر نادانان آشکار نمی‌شد. از این باب بوده است که بزرگانی فلسفه وجود متشابه در قرآن را رجوع به اهل بیت (ع) و تمسک به ولایت و امامت دانسته‌اند.

ج) متشابهات سبب تازگی و سرزنده بودن قرآن برای همیشه است. سبب این‌که در هر عصری برای قرآن]]، [[تفسیر جدید نوشته می‌شود]]، [[همین وجود متشابهات است.

در باره تعداد متشابهات در قرآن میان دانشمندان اختلاف است]]، [[این اختلاف ناشی از نسبی بودن مفهوم تشابه است. در حالی که جلال‌الدین سیوطی تعداد متشابهات قرآن را بالغ بر پانصد مورد می‌داند]]، [[قاضی عبدالجبار تعداد آن‌ها را 875 مورد و استاد معرفت تعداد آن را پس از حذف مکررات]]، [[حدود دویست مورد می‌داند.

نیز ر.ک: محکم و متشابه]]، [[آیات متشابه]].
=== منابع ===
#البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1234/1234_2.htm#69 69]
#الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#3 3]
#التبیان فی تفسیر القرآن جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5466/5466_1.htm#9 9]
#تفسیر نمونه جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/10360/10360_2.htm#433 433]
#تفسیر نمونه جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/10360/10360_2.htm#320 (320-330)]
#مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1245/1245_2.htm#289 289]
#فتح المنان فی نسخ القرآن جلد 3 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5362/5362_3.htm#11 (11-76)]
#قرآن در اسلام : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5377/index.htm#45  45 ]
#قرآن در اسلام : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5377/index.htm#42 42]
#مباحث فی علوم القرآن : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5399/index.htm#281 281]
#المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/814/814_3.htm#32 32]
#من هدی القرآن جلد 4 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5578/5578_4.htm#121 121]
#التمهید فی علوم القرآن جلد 3 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5051/5051_3.htm#14 (14-83)]
== اصطلاح‌نامه ==
=== اعم ===
:[[اعم::محکم و متشابه]]
=== اخص ===
:[[اخص::متشابه شأنی]]، [[اخص::متشابه عَرَضی]]، [[اخص::متشابه غیر مشکل]]، [[اخص::متشابه لفظی]]، [[اخص::متشابه لفظی و معنوی]]، [[اخص::متشابه مشکل]]، [[اخص::متشابه مطلق]]، [[اخص::متشابه معنوی]]، [[اخص::متشابه من وجه]]
=== وابسته ===
:[[وابسته::آیات متشابه ( علوم قرآنی )]]، [[وابسته::تأویل متشابه]]، [[وابسته::عوامل تشابه]]
{{نمایه}}
== منابع ==
*[[منبع::آشنایی با علوم قرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5255/5255_3.htm#5 5]
*[[منبع::آموزش علوم قرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5256/5256_3.htm#3 3]
*[[منبع::آموزش علوم قرآن]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5256/index.htm#289 289]
*[[منبع::آنچه باید از قرآن بدانیم جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5257/5257_2.htm#291 291]
*[[منبع::اعجاز قرآن]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5268/index.htm#224 224]
*[[منبع::الاتقان فی علوم القرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#3 3]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#5 5]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#6 6]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#7 7]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#10 10]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#14 14]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1233/1233_3.htm#35 35]
*[[منبع::البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1234/1234_1.htm#112 112]
*[[منبع::البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1234/1234_2.htm#69 69]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1234/1234_2.htm#74 74]
*[[منبع::البرهان فی علوم القرآن جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5282/5282_2.htm#80 80]
*[[منبع::التبیان فی تفسیر القرآن جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5466/5466_1.htm#9 9]
*[[منبع::التمهید فی علوم القرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5051/5051_3.htm#12 12]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5051/5051_3.htm#14 (14-83)]
*[[منبع::القاموس المحیط]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5369/index.htm#1610 1610]
*[[منبع::المیزان فی تفسیر القرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/814/814_3.htm#32 32]
*[[منبع::تاریخ و علوم قرآن]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5304/index.htm#271 271]
*[[منبع::تفسیر نمونه جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/10360/10360_2.htm#320 (320-330)]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/10360/10360_2.htm#433 433]
*[[منبع::علوم القرآن]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/818/index.htm#166 166]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/818/index.htm#174 174]
*[[منبع::فتح المنان فی نسخ القرآن جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5362/5362_3.htm#11 (11-76)]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5362/5362_3.htm#76 (76-11)]
*[[منبع::قرآن در اسلام]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5377/index.htm#42 42]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5377/index.htm#45 45]
*[[منبع::مباحث فی علوم القرآن]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5399/index.htm#281 281]
*[[منبع::مجله پژوهشهای قرآنی جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5529/5529_3.htm#289 289]
*[[منبع::مجله پژوهشهای قرآنی جلد 9]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5529/5529_9.htm#55 55]
*[[منبع::محیط المحیط قاموس مطول للغة العربیة]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5404/index.htm#450 450]
*[[منبع::من هدی القرآن جلد 4]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5578/5578_4.htm#121 121]
*[[منبع::مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1245/1245_2.htm#289 289]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1245/1245_2.htm#297 297]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1245/1245_2.htm#300 300]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1245/1245_2.htm#301 301]
[[رده:متشابه (محکم)]]
[[کد::132222| ]]