نمایش مبدأ برای جمع حکم ظاهری و واقعی

== توضیح مفهومی ==

'''جمع حکم ظاهری و واقعی''' : رفع شبهات پیرامون امکان جعل حکم ظاهری

جمع حکم ظاهری و واقعی، به معنای رفع شبهه تنافی بین حکم ظاهری و حکم واقعی است.

توضیح:

علمای شیعه اعتقاد دارند هر موضوعی، در واقع حکمی دارد و احکام واقعی بین عالم به آنها و جاهل به آنها مشترک است؛ اما در بعضی مواقع مکلف‌به حکم واقعی دست‌رسی ندارد. در چنین جایی مولا برای رهایی مکلف از شک و سرگردانی، احکامی برای او جعل می‌کند که احکام ظاهری نامیده می‌شود.

میان اصولی‌ها در این باره که آیا برای شارع امکان دارد حکم ظاهری (اماره یا اصل) را برای مکلف حجت قرار دهد یا نه، اختلاف است؛ برخی مانند ' ابن قبه ' تعبد به مطلق ظن را محال دانسته و اشکالاتی بر آن وارد نموده‌اند، از جمله این که:

حکم ظاهری و حکم واقعی با یک دیگر تنافی دارند و هر دو با هم در یک موضوع اجتماع نمی‌کنند.

بیشتر اصولی‌ها در صدد پاسخ دادن به این اشکالات و رفع شبهه تنافی میان حکم ظاهری و واقعی بر آمده‌اند و این موجب شده که در اصول، مبحثی به نام ' جمع بین حکم ظاهری و واقعی ' پدید آید.

شبهاتی که پیرامون ' تنافی حکم ظاهری و واقعی ' مطرح گردیده، به طور کلی سه قسم است:

1. شبهه تضاد بین حکم واقعی و ظاهری؛

2. شبهه نقض غرض؛

3. شبهه تنجز واقع مشکوک <ref>الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#60 (60-63)]</ref> .

أ. شبهه تضاد: یعنی جعل حکم ظاهری، به اجتماع ضدین یا اجتماع مثلین منتهی می‌شود که هر دو محال است، زیرا اگر حکم واقعی، وجوب و حکم ظاهری ـ حکم مجعول برای جاهل به واقع ـ حرمت باشد، اجتماع ضدین لازم می‌آید و اگر حکم ظاهری هم مثل حکم واقعی، وجوب باشد، اجتماع مثلین لازم می‌آید که هر دو محال است <ref>دروس فی علم الاصول جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#16 16]</ref> .

ب. شبهه نقض غرض: یعنی غرض شارع از جعل احکام واقعی این است که مکلف، به مصالح واقعی دست یابد و از مفاسد واقعی دوری جوید؛ اما جعل حکم ظاهری ـ در هنگام جهل به حکم واقعی ـ موجب نقض این غرض است، زیرا آن گاه که حکم واقعی، حرمت و حکم ظاهری، وجوب باشد، حکم ظاهری موجب القای مکلف در مفسده می‌شود و در موارد عکس ـ یعنی هنگامی که حکم واقعی، وجوب و حکم ظاهری، حرمت باشد ـ موجب تفویت مصالح واقعی از مکلف می‌شود و در هر صورت، موجب نقض غرض شارع می‌گردد، که امری قبیح و محال است.

ج. شبهه تنجز واقع مشکوک: یعنی اگر حکم ظاهری در حق مکلف جعل شود، لازمه اش این است که در حق او منجز باشد و مصحح عقاب مکلف ـ در صورت مخالفت با آن ـ گردد، و این در حالی است که قیام اماره موجب نمی‌شود که حکم واقعی برای او معلوم گردد، بنابر این مشمول قاعده قبح عقاب بلا بیان است و به همین خاطر، عقاب صحیح نیست.

به هر یک از این سه شبهه، پاسخ هایی داده شده و در هر یک، راهی برای جمع بین حکم ظاهری و واقعی ارائه گردیده است:

مرحوم ' شیخ انصاری ' از راه اختلاف مرتبه حکم واقعی و حکم ظاهری، به شبهه تضاد پاسخ داده است <ref>دروس فی علم الاصول جلد 2 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#16 16]</ref> ؛ به این بیان که حکم ظاهری، به دو رتبه از حکم واقعی تأخر دارد، زیرا حکم ظاهری در موارد شک در حکم واقعی جعل می‌شود؛ پس بعد از فرض حکم واقعی (مرحله اول) و شک در آن (مرحله دوم) موضوع حکم ظاهری، محقق می‌شود.

پاسخ دوم، از مرحوم ' آخوند خراسانی ' است که می‌گوید:

اگر مؤدای حکم ظاهری جعل حکم مماثل باشد، شبهه تضاد وارد است؛ اما مؤدای حکم ظاهری جعل منجزیت است بی آن که طبق مؤدای اماره، حکمی جعل گردد.

مرحوم ' محقق نایینی ' نیز که مؤدای اماره را جعل عَلَمیت و طریقیت می‌داند جوابی شبیه مرحوم آخوند داده است.

مرحوم ' محقق خویی ' به شبهه تضاد چنین پاسخ داده که: بین حکم ظاهری و حکم واقعی تنافی وجود ندارد، زیرا مصلحت حکم ظاهری در جعل و انشای آن و مصلحت حکم واقعی در متعلق آن است، پس میان آن دو هیچ گونه تنافی وجود ندارد. البته در صورتی که مصلحت حکم ظاهری نیز در متعلق حکم باشد، چون متعلق حکم واقعی و ظاهری یکی است، موجب تنافی می‌شود، اما از آن جایی که مصلحت حکم ظاهری در جعل آن است، هیچ گونه تنافی بین حکم ظاهری و واقعی وجود نخواهد داشت.

به اعتقاد شهید ' صدر '، احکام ظاهری در حقیقت، خطاب هایی است که مصلحت اهم را معین می‌نماید؛ به این بیان که: در موردی که امری در خارج برای مکلف مشکوک است (شک دارد آیا حرام است یا مباح) ، از آن جا که هر یک از این دو ـ حکم حرمت و اباحه ـ در واقع دارای ملاک می‌باشد، اگر ملاک حرمت برای شارع مهم باشد به منظور حفظ آن، حکم ظاهری منع را صادر می‌کند، اما اگر برای او اباحه و مصلحت آزاد بودن مکلف مهم باشد برای حفظ آن، حکم ظاهری ترخیص را جعل می‌کند و میان حکم ظاهری و واقعی هیچ گونه ناسازگاری به وجود نمی‌آید، زیرا حکم واقعی، در واقع ملاکی دارد، اما حکم ظاهری در واقع ملاک ندارد و فقط به دلیل اهتمام شارع به حفظ ملاک حکم واقعی، صادر شده است <ref>الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#69 69]</ref> .

به شبهه نقض غرض نیز پاسخ هایی داده شده است، از جمله این که از دست رفتن مصلحت واقع اگر به جهت حفظ مصلحت اهم باشد ـ در مواردی که امر دایر باشد بین حفظ مصلحت مهم و مصلحت اهم ـ از نظر عقل اشکالی ندارد.

به شبهه تنجز واقع مشکوک، چنین پاسخ داده شده است که به سبب قیام اماره بر واقع مجهول، این واقع معلوم می‌گردد و در این هنگام، عقاب بر مخالفت آن در نظر عقل صحیح بوده و از مصادیق قبح عقاب بلا بیان نمی‌باشد <ref>الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/index.htm#73 73]</ref>.
{{پانوشت}}
=== منابع ===
#نهایة الاصول : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#132 132]
#الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#66 66]
#ایضاح الکفایة جلد 4 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5152/5152_4.htm#182 (182-196)]
#بحوث فی علم الاصول جلد 4 : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#201 201]
#[http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/12733 فرهنگ نامه اصول فقه]
== اصطلاح‌نامه ==
=== وابسته ===
:[[وابسته::جمع بین ادله]]
{{نمایه}}
== منابع ==
*[[منبع::اجود التقریرات جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1157/1157_2.htm#374 374]
*[[منبع::الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#59 59]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#60 (60-63)]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#61 61]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#62 62]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#64 64]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#66 66]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#69 69]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_1.htm#73 73]
*[[منبع::الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/1173_3.htm#41 41]
*[[منبع::الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1173/index.htm#73 73]
*[[منبع::المحصول فی علم الاصول جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_3.htm#118 118]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_3.htm#119 119]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_3.htm#123 123]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1179/1179_3.htm#124 124]
*[[منبع::المحکم فی اصول الفقه جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/882/882_3.htm#143 143]
*[[منبع::انوار الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#298 298]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#299 299]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#308 308]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#309 309]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1165/1165_2.htm#310 310]
*[[منبع::ایضاح الکفایة جلد 4]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/5152/5152_4.htm#182 (182-196)]
*[[منبع::بحوث فی علم الاصول جلد 4]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#32 32]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#76 76]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#196 196]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#197 197]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#198 198]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#200 200]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#201 201]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#209 209]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#210 210]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_4.htm#215 215]
*[[منبع::بحوث فی علم الاصول جلد 5]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_5.htm#11 11]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_5.htm#82 82]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1185/1185_5.htm#176 176]
*[[منبع::تهذیب الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#70 70]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#71 71]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#74 74]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#75 75]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#77 77]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#79 79]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#80 80]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#82 82]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1153/1153_2.htm#83 83]
*[[منبع::حقایق الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/871/871_2.htm#68 68]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/871/871_2.htm#75 75]
*[[منبع::دروس فی علم الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#16 16]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#17 17]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#19 19]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#22 22]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1155/1155_2.htm#26 26]
*[[منبع::فوائد الاصول جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_3.htm#100 100]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_3.htm#105 105]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_3.htm#110 110]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_3.htm#112 112]
*[[منبع::فوائد الاصول جلد 4]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1162/1162_4.htm#701 701]
*[[منبع::کفایة الاصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1187/index.htm#322 322]
*[[منبع::مصباح الاصول جلد 2]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/878/878_2.htm#107 107]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/878/878_2.htm#109 109]
*[[منبع::منتقی الاصول جلد 1]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_1.htm#25 25]
*[[منبع::منتقی الاصول جلد 4]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#120 120]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#143 143]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#155 155]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#157 157]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#159 159]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#160 160]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#161 161]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#162 162]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#165 165]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#166 166]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/884/884_4.htm#175 175]
*[[منبع::نهایة الاصول]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#132 132]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#134 134]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#148 148]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#441 441]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#448 448]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#453 453]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1226/index.htm#454 454]
*[[منبع::نهایة الافکار جلد 3]] : ''صفحه'' [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1154/1154_3.htm#60 60]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1154/1154_3.htm#69 69]، [http://islamicdoc.org/Multimedia/fbook/1154/1154_3.htm#70 70]
[[رده:جمع حکم ظاهری و واقعی]]
[[کد::50490| ]]