عصر تدوین تفسیر
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
عصر تدوین تفسیر : دوره آغاز کتابت تفسیر
تفسیرْ ابتدا تنها به صورت شفاهی آموخته می‌شد و تا عصر تابعان سینه به سینه به نسل بعد منتقل می‌شد. در دوره تابعانِ تابعان به‌تدریج در دفاتر و الواح ثبت و ضبط شد و این گونه در نیمه‌های قرن دوم در کنار تدوین حدیث، تدوین تفسیر هم آغاز شد. آغاز تفسیر هم‌زمان با تدوین حدیث بود؛ زیرا ابتدا تفسیر قرآن‌کریم بخشی از روایات بود که با تلاش علما و بزرگان اسلام روایات تفسیری از کل احادیث جدا و سرانجام مدون شد.
گرچه سال 133 ق (اواخر عهد بنی‌امیه و ابتدای عهد بنی‌عباس) را آغاز عصر تدوین تفسیر ذکر کرده‌اند، اما منابع علوم قرآنی از آثار مکتوب تفسیری پیش از این دوره هم سخن گفته‌اند. گفته شده است مجاهد بن جبر (متوفای 101 ق) که تفسیر را از ابن‌عباس فرا می‌گرفت، نخستین کسی است که تفسیر را در دفاتر و الواح نگاشت. وی تفسیری ناپیوسته دارد که از سوره بقره تا پایان قرآن را به ترتیب شامل می‌شود و ابویسار عبدالله بن ابن‌نجیح ثقفی کوفی (متوفای 131ق) آن را روایت کرده و مورد اعتماد ارباب حدیث است. این تفسیر در سال 1367 در پاکستان چاپ شده است.
همچنین ابن‌حجر در شرح‌حال عطاء بن دینار مصری (م 126ق) به تفسیری اشاره می‌کند که سعید بن جبیر (شهادت 95 ق) نوشته و عطاء از او نقل کرده است.
ابن‌خلکان برای عمرو بن عبید (م 144 ق) از رؤسای معتزله تفسیری را ذکر می‌کند که از حسن بصری (م 116 ق) فراگرفته است. سیوطی تفسیری دارای سه جزء را برای ابن‌جُرَیج؛ عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج مکنّی به ابوالولید و ابوخالد (م 150 ق) نقل می‌کند که به واسطه عطاء بن ابی‌رباح از ابن‌عباس (م 68 ق) روایت کرده است.
در این تفاسیر، تنها به نقل معانی آیات و روایات آن از اصحاب و تابعان بسنده و تنها به‌منظور نگهداری از خطر نابودی، در دفاتر نوشته شده، ولی چندان گسترش نیافته است و اجتهاد و استنباط شایان توجهی در آن‌ها به چشم نمی‌خورد. شاید نخستین کسی که دامنه تفسیر را گسترش داد و بر معانی آیات، بخش‌های دیگری- به‌ویژه در زمینه ادبیات قرآن و ذکر ویژگی‌های واژه‌ها- افزود و در تفسیر به اجتهاد دست زد، ابوزکریا یحیی بن زیاد فرّاء (م 207 ق) باشد. این تفسیر، نخستین تفسیری است که آیات قرآن را به ترتیب تفسیر کرده و دامنه تفسیر آیه را گسترده است؛ در حالی که تفاسیر گذشته، ناپیوسته‌اند و تنها به تفسیر آیات مشکل و مبهم پرداخته‌اند و شامل همه آیات به صورت پی‌درپی نیستند.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه (240-242)
- التفسیر و المفسرون جلد 1 : صفحه (140-141)
- تاریخ تفسیر قرآن کریم : صفحه (91-94)
- تفسیر طبری (جامع البیان فی تفسیرالقرآن) جلد 1 : صفحه 31
- تفسیر و مفسران جلد 2 : صفحه (9-11)
- وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان جلد 3 : صفحه 460
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «عصر تدوین تفسیر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- مرحله اول تدوین تفسیر، مرحله پنجم تدوین تفسیر، مرحله چهارم تدوین تفسیر، مرحله دوم تدوین تفسیر، مرحله سوم تدوین تفسیر
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه عصر تدوین تفسیر به زیرصفحه عصر تدوین تفسیر/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آموزش علوم قرآن جلد 4 : صفحه 242، 243
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه (240-242)
- التفسیر و المفسرون جلد 1 : صفحه (140-141)
- برهان روشن (البرهان علی عدم تحریف القرآن) : صفحه 91
- تاریخ تفسیر قرآن کریم : صفحه (91-94)
- تفسیر طبری (جامع البیان فی تفسیرالقرآن) جلد 1 : صفحه 31
- تفسیر و مفسران جلد 2 : صفحه (9-11)
- شناخت قرآن : صفحه 420
- فضائل آل الرسول (ص) من الصواعق المحرقه جلد 3 : صفحه 460
- مبانی و روشهای تفسیر قرآن : صفحه 36
- وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان جلد 3 : صفحه 460