سکوت ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
سکوت
سکوت خاموش بودن و سخن نگفتن.
501
از احکام آن در فقه در بابهای صلات، صوم، امر به معروف، تجارت، قرض، نکاح، لعان و قضاء و نیز در اصول فقه سخن گفتهاند.
الف. بعد فقهی
حکم تکلیفی: سکوت در صورت عدم وجود مرجّح برای سخن گفتن، مستحب، و در روایات بدان ترغیب شده است. درحدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «بنده مؤمن تا زمانی که ساکت است، نیکوکار نوشته میشود، و چون لب به سخن گشاید، نیکوکار یا گنهکار نوشته میشود» 1 و نیز به نقل از آن حضرت آمده است «سکوت، گنج فراوان و زینت شخص بردبار و پوشش فرد نادان است» 2؛ لیکن به لحاظ عروض حالاتی، موضوع احکامی دیگر قرار گرفته که بدانها اشاره میشود.
در نماز: سکوت کردن و گوش فرا دادنِ (انصات) مأموم هنگام قرائت امام بنابر قول مشهور مستحب است. 3 برخی آن را واجب دانستهاند. 4
در نماز و اثنای قرائت یا ذکر، سکوت کردن برای شنیدن سخن گویندهای مکروه است. 5
در نماز جماعتِ اخفاتی (---> اخفات) ، مانند نماز ظهر هنگام اشتغال امام به قرائت، بر مأموم گفتن تسبیح مستحب و سکوت کردن مکروه میباشد. 6
در نماز بین حمد و سوره و نیز پس از اتمام سوره، سکوت کردن به مقدار اندک (اندازه یک نفس کشیدن) مستحب است. 7
هنگام ایراد خطبه: در وجوب ترک سخن و خاموش بودن هنگام ایراد خطبههای نماز جمعه و گوش فرادادن به خطبهها، اختلاف میباشد. 8 قول به وجوب به مشهور نسبت داده شده است. 9 لیکن سکوت و استماع، هنگام ایراد خطبههای نماز عید فطر و قربان، مستحب است. 10
هنگام قرائت قرآن: سکوت کردن و گوش دادن به آیات قرآن کریم هنگام تلاوت قاری، مستحب است 11 (---> استماع) .
روزه سکوت: روزه سکوت (صوم الصمت) ؛ بدین گونه که روزه دار،
502
سکوت را جزء نیّت روزه قرار دهد، حرام است 12 (---> روزه سکوت) .
سکوت و رضا: سکوت دلالت بر رضایت ندارد، مگر آنکه قراین و شواهدی بر رضایت سکوت کننده وجود داشته باشد. بنابر این، در مواردی همچون اجازه عقد فضولی (---> فضولی) سکوت دلالت بر اجازه نمیکند؛ زیرا اعم از رضایت است؛ 13 لیکن در خصوص دختر باکره (---> باکره) مشهور سکوت وی را در برابر پیشنهاد ازدواج، نشانه رضایت و اذن او به ازدواج تلقی کرده و آن را کافی دانستهاند. 14
در برابر بدعتها: سکوت عالمان در برابر بدعتها (---> بدعت) جز در موارد تقیه حرام و مقابله با آن، بر ایشان واجب است. 15
سکوت دو طرف دعوا: هر گاه مدّعی و مدّعی علیه در دادگاه سکوت اختیار کنند، بر قاضی مستحب است از آنان یا از مدّعی از ایشان بخواهد سخن بگویند و اگر گمان کند سکوت آنان به جهت ابهت و مقام او است، به فردی دیگر دستور میدهد که آن را به آنان ابلاغ کند. 16
سکوت مدّعی علیه در برابر مدّعی اگر به جهت عذر باشد، مانند آنکه لال یا وحشت زده باشد، قاضی به اقتضای حال، اقدام به رفع عذر میکند؛ اما اگر بدون عذر باشد، قاضی او را به پاسخگویی ترغیب مینماید. در صورت استمرار سکوت، در چگونگی برخورد قاضی با وی اختلاف است که آیا او را تا زمان پاسخگویی بازداشت میکند، یا اینکه از باب امر به معروف با رعایت تدریج تا حدّ زدن بر او سخت میگیرد، یا اینکه قاضی او را به بازگرداندن قسم به مدّعی، تهدید میکند و به وی میگوید: پاسخ بده وگرنه تو را خودداری کننده از قسم شمرده، آن را به مدعی بر میگردانم، و در صورت مقاومت مدّعی علیه و استمرار سکوت وی، تهدید خود را عملی و پس از سوگند خوردن مدّعی، به نفع او حکم میکند، و یا اینکه پس از سختگیری بر مدّعی علیه و اصرار وی بر سکوت، قاضی او را تهدید میکند. 17
503
دیگر احکام: هرگاه زوجه مدّعی شود شوهرش او را قذفِ موجب لعان (---> لعان) کرده و زوج سکوت کند، در اینکه ملزم به پاسخگویی میشود و در صورت خودداری زندانی میگردد تا پاسخ دهد، یا زوجه میتواند پس از سکوت زوج و قبل از پاسخگویی وی، علیه او بیّنه (---> بیّنه) اقامه کند، اختلاف است 18 (---> قذف) .
آیا شوهری که هنگام زاییدن همسرش سکوت اختیار کرده و نوزاد را از خود نفی نکرده، پس از آن میتواند او را از خود نفی کند؟ مسئله اختلافی است. برخی، انکار پس از سکوت را نافذ ندانستهاند، مگر آنکه تأخیر در انکار در حدّ متعارف و از روی عذر باشد، همچون مراجعه به حاکم و مانند آن. برخی دیگر سکوت زوج را اقرار ندانسته و تا زمان عدم اقرار، حق انکار را برای او محفوظ دانستهاند. 19 قول نخست منسوب به مشهور است. 20
کسی که از دیگری طلب دارد و او از پرداخت آن امتناع میورزد، مستحب است به جای اصرار و سخن گفتن با بدهکار، نزد او برود و بدون آنکه سخنی بگوید مدتی طولانی بنشیند. 21
ب. بعد اصولی
سکوت در مقام بیان: سکوت شارع در مقام بیان حکم نسبت به خصوصیات و قیود محتمل در آن، نوعی ظهور و اطلاق به شمار میرود که برای نفی خصوصیات، میتوان بدان استناد کرد؛ از این رو، گفتهاند: سکوت در مقام بیان دلیل حصر (حصر مقصود در آنچه بیان شده) است. البته این ظهور در صورتی قابل استناد است که معارض با دلیل لفظی دیگری نباشد. از سکوت در مقام بیان به اطلاق سکوتی یا اطلاق مقامی تعبیر کردهاند 22 (---> اطلاق) .
سکوت معصوم علیه السّلام در برابر گفتار یا کردار صادر از شخص در محضر او یا در برابر سیره و عادت رایج در میان مردم، بدون وجود عذری همچون تقیه (---> تقیّه) تأیید و تقریر آن عمل به شمار میرود و دلالت بر جواز آن دارد (---> تقریر) .
(---> تکلّم) (---> اجماع سکوتی)
504
1. وسائل الشیعة 12// 184
2. 185
3. مستمسک العروة 7// 253- 254
4. المقنعة// 164
5. العروة الوثقی 3// 38
6. جواهر الکلام 13// 183
7. الحدائق الناضرة 8// 190؛ جواهر الکلام 9// 421؛ منهاج الصالحین (خویی) 1// 168
8. کشف اللثام 4// 260- 262؛ مفتاح الکرامة 5// 1113- 1119
9. الحدائق الناضرة 10// 96
10. جواهر الکلام 11// 397
11. کنز العرفان 1// 195- 196؛ کشف الغطاء 3// 464
12. جواهر الکلام 17// 125
13. الروضة البهیة 3// 234؛ جواهر الکلام 22// 293 و 23// 16
14. جواهر الکلام 29// 203- 204؛ مستمسک العروة 14// 479- 480
15. تحریر الوسیلة 1// 473
16. جواهر الکلام 40// 144- 145
17. 207- 211؛ مهذب الأحکام 27// 106- 107
18. جواهر الکلام 34// 72
19. قواعد الأحکام 3// 184؛ الروضة البهیة 6// 186
20. جواهر الکلام 34// 17- 18
21. وسائل الشیعة 18// 348- 349
22. تقریرات آیة اللَّه المجدد الشیرازی 2// 338؛ حقائق الأصول 1// 176؛ دراسات فی علم الأصول 1// 87.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 500
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «سکوت ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- سکوت دو طرف دعوا، سکوت زوج هنگام ولادت فرزند
- به لحاظ سیاسات:
- سکوت بر منکر، سکوت مدعی علیه
- به لحاظ عبادات:
- سکوت بین اذان و اقامه، سکوت در اذان، سکوت در خطبه جمعه، سکوت در نماز، سکوت هنگام قرائت قرآن
- به لحاظ عقد:
- سکوت باکره در نکاح، سکوت شفیع، سکوت مالک فضولی
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه سکوت ( فقه ) به زیرصفحه سکوت ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.