اختلاف لهجهها
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اختلاف لهجهها : اختلاف لغات و لهجه‌های قبایل عرب؛ از عوامل اختلاف قرائات
هر ملتی هر چند زبان واحد داشته باشد، بر حسب تعدد قبایل و تیره‌های آن، لهجه‌های متعدد و مختلف دارد. عرب نیز از این قاعده مستثنا نیست و قبیله‌های آن لهجه‌های مختلفی داشتند و هر کدام کلمات را به گونه‌ای متفاوت با دیگری ادا می‌کردند. برخی از این تفاوت‌ها عبارتند از:
1. اختلاف در حرکات کلمات. فرّاء می‌گوید قبیله قیس و اسد کلمه «نَستعین» را به فتح نون، و دیگران به کسر نون تلفظ می‌کنند. و به گفته ابن جنّی، بادیه نشینان «اَلْحَمدُ للّهِ» را به ضم دال و لام، و کسی مثل ابراهیم بن أبی علبة به کسر دال و لام قرائت می‌کنند.
2. اختلاف در حرکت و سکون، مثل «معکم» که عده‌ای به فتح عین و عده‌ای به سکون عین می‌خوانند.
3. تبدیل حرفی به حرف دیگر؛ مانند: 'اولئک' که بعضی آن را 'اولالک' خوانده‌اند.
4. اختلاف در همز و تلیین، مثل: مستهزئون ومستهزون.
5. تقدیم و تأخیر در حروف یک کلمه؛ مانند: 'صاعقة' و 'صواعق' که لغت مردم حجاز و به زبان قرآن است و بنوتمیم آن را 'صاقعه' و 'صواقع' تلفظ می‌کردند.
6. اختلاف در اثبات و حذف، مثل: استحیت و استحییت.
7. تبدیل حرف صحیح به معتلّ، مثل: أمّا زید وأیْما زید.
8. اختلاف در اماله و تفخیم، در کلماتی مثل: «قضی» و «رمی».
9. اختلاف در حرکت دادن حرف ساکن به کسر یا ضمّ، مثل: اشتروا الضلالة؛ به کسر و ضمّ واو.
10. اختلاف در تذکیر و تأنیث، چنان که برخی می‌گویند: هذه البقر، وهذه النخیل. و برخی دیگر می‌گویند: هذا البقر، وهذا النخیل.
11. اختلاف در ادغام، مثل: مهتدون و مهدّون.
12. اختلاف در اعراب، مثل: ما زید قائما، و ما زید قائم، چرا که نزد قبیله تمیم «ما» غیر عامل است، ولی نزد اهل حجاز، مانند «لیس» عمل می‌کند. و مثل: إنّ هذین، و إنّ هذان، که قبیله بنی حارث بن کعب، یاء ساکنی که حرف قبل از آن مفتوح باشد به الف تلفظ می‌کنند.
13. اختلاف در صورت جمع برخی کلمات، مثل: «أسری» و «أساری».
14. اختلاف در «تحقیق» ـ یعنی: مبالغه در اظهار حرف یا حرکت آن ـ و اختلاس، مثل: «یَأْمُرُکُمْ» که تحقیق یا اختلاس ضمه راء در لهجه‌های مختلف فرق می‌کند. و مثل اختلاف در تحقیق یا اختلاس کسره فاء در: «فَمَنْ عُفِیَ لَهُ».
15. اختلاف در وقف بر هاء تأنیث، مثل: هذه أُمّة ـ به وقف هاء ـ و اُمّت ـ به وقف بر تاء ساکنة.
16. اختلاف در میزان اشباع که به حدّ تولید حرف برسد یا نه، مثل: «انظور» در: «انظر». و مبالغه تمیم و بنی قیس بن عیلان در اظهار همزه مفتوحه- تا حدّی که تبدیل به حرف عین شود و به «عنعنه تمیم» شهرت یافته- نیز از همین قبیل است، مثل: «أشهد عَنَّکَ رسُولاللّه».
ابوشامه مانند ابن‌قتیبه در این باره گفته است: در قرآن از همه زبان‌ها و لهجه‌های عربی لغاتی وجود دارد؛ زیرا قرآن بر تمام عرب‌ها نازل شد، و خداوند متعال به آنها رخصت داد تا بتوانند آن را بر حسب لغات مختلف خود قرائت کنند؛ لذا قرائت‌های مختلف در باره قرآن کریم پدید آمده است.
از معاصران، دکتر طه حسین ریشه اختلاف قرائت‌ها را اختلاف لهجهها می‌داند. دکتر صبور شاهین در کتاب خود گزارشات متعددی را از قرّاء نقل کرده که منشأ اختلاف در آنها، اختلاف لهجهها می‌باشد.
منابع
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه (16-24)
- تاریخ قراءات قرآن کریم : صفحه 123
- قرآن شناخت : مباحثی در فرهنگ آفرینی قرآن : صفحه 95
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اختلاف لهجهها» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اختلاف لهجهها به زیرصفحه اختلاف لهجهها/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.