آیه شعوبیه
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه شعوبیه : آیه 13 حجرات، در باره معیار برتری انسانها
به آیه 13 سوره حجرات «آیه شعوبیه» می‌گویند: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ»؛ «ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم، و تیرهها و قبیلهها قرار دادیم، تا یکدیگر را بشناسید، ولی گرامیترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست، خداوند دانا و خبیر است».
مخاطب در این آیه، کل جامعه انسانی است، و مهمترین اصلی را که ضامن نظم و ثبات است بیان میکند، و میزان واقعی ارزشهای انسانی را در برابر ارزشهای کاذب و دروغین مشخص میسازد. منظور از آفرینش مردم از یک مرد و زن همان بازگشت نسب انسانها به «آدم» و «حوا» است، بنابراین چون همه از ریشه واحدی هستند معنا ندارد که از نظر نسب و قبیله بر یکدیگر افتخار کنند، و اگر خداوند برای هر قبیله و طائفهای ویژگیهایی آفریده برای حفظ نظم زندگی اجتماعی مردم است، چرا که این تفاوتها سبب شناسایی است، و بدون شناسایی افراد، نظم در جامعه انسانی حکمفرما نمیشود، چرا که هر گاه همه یکسان و شبیه یکدیگر و همانند بودند، هرج و مرج عظیمی سراسر جامعه انسانی را فرا میگرفت.
در این که میان «شعوب» (جمع «شَعب») - به معنای گروه عظیمی از مردم- و «قبائل» (جمع «قبیله») چه تفاوتی است؟ مفسران احتمالات مختلفی دادهاند. جمعی گفتهاند دایره شعوب گستردهتر از دایره قبائل است، همانطور که «شعب» امروز بر یک «ملت» اطلاق میشود. بعضی شعوب را اشاره به طوائف عجم، و قبائل را اشاره به طوائف عرب میدانند، و بعضی دیگر شعوب را از نظر انتساب انسان به مناطق جغرافیایی، و قبائل را ناظر به انتساب او به نژاد و خون شمردهاند.
به هر حال قرآن مجید بعد از آنکه بزرگترین مایه مباهات و مفاخره عصر جاهلی یعنی نسب و قبیله را از کار میاندازد، در ادامه آیه میگوید برای تقرب به خدا و نزدیکی به ساحت مقدس او هیچ امتیازی جز تقوا مؤثر نیست.
در شأن نزول این آیه نقل شده که در جریان فتح مکه پیغمبر اکرم (ص) دستور داد اذان بگویند. بلال بر پشت بام کعبه رفت، و اذان گفت، عتاب بن اسید که از آزاد شدگان بود گفت شکر میکنم خدا را که پدرم از دنیا رفت و چنین روزی را ندید! و حارث بن هشام نیز گفت: آیا رسول اللَّه (ص) غیر از این کلاغ سیاه! کسی را پیدا نکرد؟ !
بعضی دیگر گفتهاند: آیه هنگامی نازل شد که پیامبر (ص) دستور داده بود دختری به بعضی از «موالی» دهند (موالی به بردگان آزاد شده، یا به غیر عرب می‌گویند) آنها تعجب کردند و گفتند: ای رسول خدا (ص) آیا میفرمایید دخترانمان را به موالی دهیم؟.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 22 : صفحه 196
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 6 : صفحه 97
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 9 : صفحه 206
- تفسیر نور الثقلین جلد 5 : صفحه 96
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 18 : صفحه 325
- تفسیر القمی جلد 2 : صفحه 322