آب مشتبه
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
آب مشتبه: آب مورد اشتباه از حیث اطلاق و اضافه، کرّ و قلیل بودن، طهارت و نجاست یا اباحه و حرمت.
تفاوت آب مشتبه با آب مشکوک وجود علم اجمالی در اوّلی و نبود آن در دومی است. از این عنوان در باب طهارت سخن گفته شده است.
اقسام شبهه: شبهه در آب، یا محصوره (--' شبهه محصوره) است مانند اشتباه یک ظرف آب نجس در بین ده ظرف مورد ابتلا، یا غیر محصوره (--' شبهه غیر محصوره) مانند اشتباه یک ظرف میان ظرف‌های بسیار که همه آن‌ها در شرایط عادی مورد ابتلا نیستند. یا اجتناب از همه موجب عسر یا حرج (--' قاعده عسر و حرج) است و یا احتمال آن به جهت کثرت اطراف شبهه به قدری
________________________________________
94
ضعیف شود که عقلا به آن اعتنا نکنند. 1
انواع اشتباه: اشتباه آب از جهات زیر محتمل است:
1. طهارت و نجاست: به قول مشهور اجتناب از همه آب‌های مشتبه از حیث نجاست در شبهه محصوره واجب است و شستن چیز نجس و نیز وضو و غسل با آن جایز نیست. 2
اگر آب دیگری جز دو آب مشتبه وجود نداشته باشد، به نظر مشهور فقها - بلکه ادّعای اجماع بر آن شده که - تیمّم واجب است. برخی تیمّم را واجب ندانسته و گفته‌اند مکلّف بین تیمّم و گرفتن وضو با یکی از دو آب و خواندن نماز، سپس تطهیر مواضع وضو با آب دیگر و گرفتن وضو و خواندن نمازی دیگر مخیّر است. 3
اگر یکی از دو آب مشتبه بریزد، وجوب اجتناب از دیگری به قوّت خود باقی است. 4 به قول مشهور، تماس چیزی مانند لباس یا بدن با یکی از دو آب مشتبه در صورتی که حالت قبلی آب، نجاست نبوده، موجب نجس شدن آب نمی‌شود، امّا در وجوب اجتناب از اختلاف است. 5
در شبهه غیر محصوره، در هیچ یک از موارد یاد شده اجتناب از همه اطراف واجب نیست، لیکن در این که استفاده از همه اطراف شبهه جایز است یا اجتناب از آن اندازه که به اجمال معلوم است - مانند یک ظرف در مثال مزبور - واجب است، اختلاف می‌باشد. 6
2. اباحه و حرمت: اجتناب از آب مشتبه به لحاظ اباحه - مانند آبی که با آب غصبی اشتباه شده - واجب است؛ لیکن چیز نجس اگر با آن شسته شود، پاک می‌شود و وضو و غسل با آن از روی غلفت یا جهل، بنابر مشهور صحیح است. 7 در صورت انحصار آب در آن، تیمّم واجب است. 8 مصرف یکی از آب‌های مشتبه ضمان آور نیست، مگر آن که معلوم شود آب استفاده شده غصبی بوده است. 9
3. کرّ و قلیل بودن: اگر یکی از دو آب موجود - که کرّ بودن یکی و قلیل بودن دیگری به اجمال معلوم است - به طور
________________________________________
95
نا مشخص با نجاست تماس پیدا کند، در صورتی که هیچ یک قبلاً قلیل نبوده‌اند، حکم به نجاست هیچ یک نمی‌شود و اگر یکی به طور مشخص با نجاست تماس پیدا کند، در این که آن آب محکوم به نجاست است مگر آن که حالت قبلی آن کُرّ بوده باشد و یا حتی در صورت کُرّ نبودن حالت قبلی، محکوم به نجاست نیست، اختلاف می‌باشد. 10
4. اطلاق و اضافه: اگر آب مضاف با مطلق مشتبه گردد و شبهه هم محصوره باشد، شخص باید وضو یا غسل را آن اندازه تکرار کند که یقین نماید با آب مطلق وضو گرفته یا غسل کرده است. در تطهیر چیز نجس با آب یاد شده نیز حکم همین است. 11
اگر در فرض اشتباه آب مضاف با مطلق، شبهه غیر محصوره باشد، در این که حکم وضو و غسل با آن حکم شبهه محصوره است یا آن که وضو و غسل با هر یک از آب‌ها صحیح است، اختلاف است. 12 اگر یکی از دو آب مشتبه از حیث یاد شده بریزد، در این که باید با آب موجود وضو بگیرد و تیمّم هم بکند یا می‌تواند به تیمّم بسنده کند، اختلاف است. 13
1 - العروة الوثقی 1 50 و 51 و مصباح المنهاج 1 451.
2 - العروة الوثقی 1 50 و مصباح المنهاج 1 409 - 415.
3 - التنقیح (الطهارة) 1 425 - 430.
4 - جواهر الکلام 1 300.
5 - 302؛ العروة الوثقی 1 52 و مستمسک العروة 1 253.
6 - الفقه 3 169 - 171.
7 - مصباح المنهاج 1 447 - 449.
8 - العروة الوثقی 1 50.
9 - 54.
10 - 38 و التنقیح (الطهارة) 1 242 - 245.
11 - العروة الوثقی 1 50 و الفقه 3 172.
12 - العروة الوثقی 1 51.
13 - العروة الوثقی 1 52 و مستمسک العروة 1 253. آب مشکوک: آب مورد شک از حیث اطلاق و اضافه، اعتصام و عدم آن، طهارت و نجاست، و اباحه و حرمت.
فقیهان از آن در باب طهارت بحث کرده‌اند.
شک در آب از جهات یاد شده یا با علم به حالت سابق است یا بدون علم. آب مشکوک در صورت نخست، حکم حالت سابق را دارد 1 و حکم صورت دوم آن، به اختلاف موارد، متفاوت است.
________________________________________
96
آب در شک بین اطلاق و اضافه، نه مطلق (--' آب مطلق) به شمار می‌رود، نه مضاف (--' آب مضاف) . بنابراین، رافع حدث (--' حدث) و پاک کننده نجس نیست و اگر آب، قلیل (--' آب قلیل) باشد به ملاقات با نجاست، نجس می‌شود و اگر به اندازه کرّ (--' آب کرّ) باشد نجس نمی‌شود، البته برخی در این صورت نیز حکم به نجاست کرده‌اند. 2 اگر کسی جز آب مشکوک بین اطلاق و اضافه، آبی در اختیار نداشته باشد، در این که باید برای نماز تیمّم کند و یا بین تیمّم و وضو جمع نماید، اختلاف است. 3
در این که آب مشکوک از حیث دارا بودن منبع - که سبب اعتصام (--' اِعتصام) آن است - و نیز از حیث کرّ و قلیل بودن، با ملاقات نجاست نجس می‌شود یا نه، اختلاف است. 4 آبی که طهارت و نجاست آن مشکوک است، حکم آب طاهر و آبی که مباح بودن آن مشکوک است حکم آب مباح را دارد. 5
1 - العروة الوثقی 1 49.
2 - 28 و توضیح المسائل مراجع م 51.
3 - العروة الوثقی 1 51.
4 - 33 و 36.
5 - 49.