علم اجمالی ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
علم اجمالی ( اصول فقه ) : علم مردّد بین دو یا چند چیز
علم اجمالی، مقابل علم تفصیلی، و به معنای علمی است که آمیخته با نوعی تردید و ابهام می‌باشد، یا به عبارت دیگر، علمی است که بین دو یا چند چیز مردد است، مثل آن که شخصی به وجود خمر در یکی از دو ظرف موجود نزد او علم دارد، اما نمی‌داند به طور معین در کدام یک از آنها خمر است.
ممکن است سؤال شود چه گونه علم و اجمال (تردید) با هم جمع می‌شوند.
پاسخ این است که ' متعلق علم '، غیر از ' متعلق اجمال و تردید ' است؛ به این بیان که:
در ذات علم، هیچ گونه اجمال و تفصیلی راه ندارد، زیرا علم، عین انکشاف است و انکشاف یا وجود دارد و یا وجود ندارد. این که انکشاف باشد و در همان حال، اجمال نیز داشته باشد، فرض محالی است.
در متعلق بالذات علم نیز اجمال راه ندارد و معلوم بالذات آن، صورتی از شی ء است که نزد نفس حاضر می‌باشد؛ بنابراین، در مفهوم و صورتی از خمر که نزد نفس حاضر می‌شود نیز اجمال راه ندارد، زیرا حضور نزد نفس، عین علم و انکشاف است. پس در تنها چیزی که اجمال می‌تواند راه داشته باشد ' معلوم بالعرض ' یا ' مصداق خارجی ' است، زیرا در خارج تردید شده که مصداق خمر، ظرف ' الف ' است یا ظرف ' ب '، پس متعلق علم و متعلق شک و تردید با هم تفاوت دارد.
نکته:
از زمان مرحوم ' شیخ انصاری ' تا کنون بحث ' علم اجمالی ' در دو جا مطرح می‌شود؛ یکی در مبحث قطع و دیگری در مبحث اشتغال.
در توجیه این مسئله که فرق بین این دو مبحث چیست، وجوهی در کلمات علما مطرح شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:
1. مرحوم: ' شیخ انصاری ' در توجیه این تفاوت می‌گوید: اعتبار علم اجمالی یا به لحاظ حرمت مخالفت قطعی با آن است یا به لحاظ وجوب موافقت قطعی با آن. در مبحث قطع، از لحاظ اول و در مبحث اشتغال، از لحاظ دوم سخن به میان می‌آید.
2. مرحوم ' آخوند خراسانی ' در این باره می‌گوید:
جهت بحث در مبحث اشتغال و مبحث قطع با یک دیگر تفاوت دارد، زیرا در مبحث قطع، از این جهت بحث می‌شود که آیا علم اجمالی، علت تامه برای اثبات تکلیف و تنجز آن است، تا با وجود آن، جعل ترخیص در بعضی از اطراف علم اجمالی امکان نداشته باشد، یا این که علم اجمالی، مقتضی برای تنجز است و جعل ترخیص با آن منافات ندارد.
در صورتی که علم اجمالی علت تامه باشد، دیگر جایی برای بحث اشتغال وجود ندارد، اما اگر مقتضی باشد، در مبحث اشتغال، از وجود و عدم ترخیص نسبت به بعضی اطراف سخن به میان می‌آید.
3. مرحوم ' امام خمینی ' در این مورد می‌گوید:
تکلیف گاهی از راه علم وجدانی و گاهی از راه حجت و اماره شرعی اثبات می‌شود. در صورتی که اثبات حکم از راه علم وجدانی - چه علم تفصیلی و چه اجمالی - باشد، علت تامه برای تنجز تکلیف بوده و لازمه آن، وجوب موافقت قطعی و حرمت مخالفت قطعی با آن است؛ از این منظر، از علم اجمالی در مبحث قطع سخن به میان می‌آید.
اما در صورتی که حکم از راه اماره و حجت شرعی اثبات شود، از این بحث می‌شود که آیا اطلاق دلیلی که تکلیف را منجز می‌کند، قابلیت قید خوردن را دارد، به گونه‌ای که تنجز را فقط در علم تفصیلی اثبات کند، یا نه؛ از این جهت، از علم اجمالی در مبحث اشتغال سخن به میان می‌آید.
پانوشت
منابع
- شرح رسائل جلد 1 : صفحه 108
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 24
- دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 135
- انوار الاصول جلد 2 : صفحه 282
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 254
- اصول الاستنباط : صفحه 183
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 135
- ایضاح الکفایة جلد 6 : صفحه 108
- اصطلاحات الاصول : صفحه 224
- المعجم الاصولی : صفحه 770
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «علم اجمالی ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- علم اجمالی اکبر، علم اجمالی تخیلی، علم اجمالی تعبدی، علم اجمالی حقیقی، علم اجمالی در تدریجیات، علم اجمالی در دفعیات، علم اجمالی در شبهه حکمی، علم اجمالی در شبهه موضوعی، علم اجمالی در مقام اثبات، علم اجمالی در مقام امتثال، علم اجمالی شخصی، علم اجمالی صغیر، علم اجمالی کبیر، علم اجمالی کلی، علم اجمالی وجدانی
وابسته
- احکام علم اجمالی، اطراف علم اجمالی، اقتضائیت علم اجمالی، انحلال علم اجمالی، ترخیص در اطراف علم اجمالی، تنجیز علم اجمالی، خروج از محل ابتلا، خروج بعض اطراف از محل ابتلاء، شبهه مقرون به علم اجمالی، علم تفصیلی ( اصول فقه )، مخالفت احتمالی، مخالفت قطعی، معلوم اجمالی ( اصول فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه علم اجمالی ( اصول فقه ) به زیرصفحه علم اجمالی ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- جلد 3 : صفحه 105
- اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 457، 483
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 42، 48، 49، 52، 55، 56، 92، 117، 149، 230، 238، 258، 429
- اصطلاحات الاصول : صفحه 223، 224، 225
- اصول الاستنباط : صفحه 183، 190، 239، 243، 244، 247
- اصول الفقه جلد 2 : صفحه 239
- الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 451، 523، 527
- البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 270
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 1 : صفحه 123
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 3 : صفحه 177، 179، 181، 183، 184، 185، 187، 190، 191، 192، 194، 195، 196، 200، 204، 254، 261، 275، 276، 317، 332، 337، 344
- الحلقة الثالثة فی اسلوبها الثانی جلد 4 : صفحه 235
- الفوائد الحائریة : صفحه 59
- المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 524
- المحصول فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 94، 95، 96
- المحکم فی اصول الفقه جلد 3 : صفحه 101، 116
- المحکم فی اصول الفقه جلد 4 : صفحه 231، 235
- المعالم الجدیدة للاصول : صفحه 181
- المعجم الاصولی : صفحه 770
- انوار الاصول جلد 2 : صفحه (227-229)، 282، 283، 284، 285، 286
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 73، 126، 129، 131، 141، 148، 149، 150، 153
- انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 1 : صفحه 148
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 135
- ایضاح الکفایة جلد 6 : صفحه 108
- بحوث فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 226
- بحوث فی علم الاصول جلد 3 : صفحه 359
- بحوث فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 141، 152، 156، 157، 161، 162، 164
- بحوث فی علم الاصول جلد 5 : صفحه 159، 170، 171، 172، 178، 187، 195، 197، 228، 241، 257، 259، 273، 327
- تحریرالمعالم : صفحه 147
- تسدید الاصول جلد 2 : صفحه 28، 29، 32، 188، 223، 248
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 497
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 6، 7، 51، 53، 204، 272
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 41، 47، 52، 141، 158
- دروس فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 135، 138، 139، 401
- دروس فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 39، 40، 41، 313، 354، 356، 357، 364، 365، 385
- شرح رسائل جلد 1 : صفحه 108
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 24، 27، 30، 31، 36
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 403، 404، 416، 417
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 254
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 537
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه 57، 65، 74، 79، 86
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه 10، 11، 24، 49، 95، 113، 122
- کفایة الاصول : صفحه 310، 313، 315، 349
- مبادی فقه و اصول : صفحه 228
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 3 : صفحه 202
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 283
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 304، 305، 306، 335، 355، 364
- مصباح الاصول جلد 3 : صفحه 56
- منتقی الاصول جلد 4 : صفحه 119، 309، 359، 402
- منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 49، 54، 55، 56، 58، 70، 74، 103
- منتقی الاصول جلد 7 : صفحه 270
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 46، 298، 370
- نهایة الافکار جلد 4 جزء -1 : صفحه 174
- نهایة الافکار جلد 4 جزء -2 : صفحه 120
- نهایة الافکار جلد 4-1 : صفحه 174
- نهایة الافکار جلد 4-2 : صفحه 120