وقوع نسخ

توضیح مفهومی

وقوع نسخ : تحقق نسخ درباره شرایع پیشین و برخی از احکام اسلام

دانشمندان اسلامی همگی متفقند که بسیاری از احکام شریعت‌های پیشین به وسیله احکام اسلام، و نیز برخی از احکام شریعت اسلام با احکام متأخر نسخ شده است. یکی از آن‌ها نسخ قبله اول مسلمانان در آیه 149 سوره بقره است.

ادله وقوع نسخ همه سماعی و بر دو نوع است:

1. وقوع نسخ احکام در شرایع سابق، که برخی از آن‌ها در تورات و انجیل آمده است؛ مثلاً در سِفر اول ~تورات~ چنین آمده است: «آن‌گاه که خداوند هنگام خروج نوح از کشتی فرمود: من هر جنبنده زنده‌ای را برای تو و ذریه‌ات خوراک قرار دادم». این حکم پس از نوح در امت‌های دیگر نسخ و بسیاری از جنبنده‌ها حرام شد.

2. وقوع نسخ در شریعت اسلام: برخی از آیات قرآن و احادیث دالّ بر وقوع نسخ در شریعت اسلامی از این قرارند:

أ. «مَا نَنسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا...» (بقره// 106) .

ب. «یَمْحُو اللّهُ مَا یَشَاء وَیُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ» (رعد// 39) .

وجه دلالت این آیات بر وقوع نسخ چنین است: این دو آیه در ردّ کسانی نازل شده است که به اسلام و پیامبر (ص) به خاطر وقوع نسخ در شریعت اسلام طعنه می‌زدند. بنابراین، معلوم می‌شود که نسخ واقع شده بود که آن‌ها طعنه می‌زدند، و خداوند می‌فرماید: «اگر حکمی نسخ شود، بهتر از آن یا مثل آن را می‌آوریم».

ج. «وَإِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَّکَانَ آیَةٍ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ قَالُواْ إِنَّمَا أَنتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ» (نحل// 101) .

وجه دلالت این آیه بر وقوع نسخ این است که تبدیل آیه عبارت است از برداشتن اصل و جایگزینی بدل؛ و این همان نسخ است.

د. «فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِینَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَیْهِمْ طَیِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِیلِ اللّهِ کَثِیرًا» (نساء// 160) . دلالت این آیه بر وقوع نسخ، این گونه است که برخی از چیزهایی که در گذشته حلال بود، حرام شده است؛ و این همان نسخ است.

هـ. از عبدالرحمان سلمی نقل شده است: علی (ع) بر قاضی عربی می‌گذشت؛ فرمود: ناسخ را از منسوخ می‌شناسی؟ قاضی گفت: نه. فرمود: هلاک شدی و هلاک کردی. تأویل هر حرفی از قرآن وجوهی دارد.

و. در باره تعداد آیات ناسخ و منسوخ، میان دانشمندان اسلامی اختلاف است؛ ولی قدر متیقن آن‌ها دلیل بر وقوع نسخ است.

ز. اجماع متقدمان بر این منعقد شده که نسخ در شریعت اسلام واقع شده است.

نکته حایز اهمیت در باره نسخ بعضی از احکام شریعت اسلام این است که وقوع نسخ فقط با دلیل قطعی مانند قرآن یا سنت متواتر، ممکن است. از نظر فقهای شیعه و اهل‌سنّت، اصل، عدم نسخ آیات قرآن است؛ مگر این که به دلیل قطعی ثابت شود؛ زیرا در ثبوت نسخ، علم به آن لازم است و ادله وقوع نسخ، نقلی است.

در باره وجود آیات ناسخ و منسوخ در قرآن اتفاق نظر هست؛ اما در باره تعداد آیات ناسخ و منسوخ اختلاف وجود دارد.

منابع

1. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 30
2. البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 285
3. علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 600
4. اصول الفقه جلد 2 : صفحه 58
5. مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 207

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «وقوع نسخ» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

ثبوت سمعی نسخ، وقوع سمعی نسخ

وابسته

امکان نسخ ( علوم قرآنی )، نسخ قرآن ( علوم قرآنی )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه وقوع نسخ به زیرصفحه وقوع نسخ/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اصطلاحات الاصول : صفحه 269
• اصول الفقه جلد 2 : صفحه 58
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 30
• البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 285
• المحصول فی علم اصول الفقه جلد 3 : صفحه 294
• النسخ فی القرآن الکریم : صفحه 18
• شناخت قرآن : صفحه 275، 276
• علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 600
• علوم القرآن : صفحه 198، 204
• مبادی الوصول الی علم الاصول : صفحه 176
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 3 : صفحه 276
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 204، 207