قرائت حمزة بن حبیب زیات
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قرائت حمزة بن حبیب زیات : ویژگی‌ها، اصول و شیوه قرائت حمزه؛ یکی از قاریان هفتگانه
یکی از قرائت‌های سبع، قرائت حمزه است. ابوالحسن یا ابوعماره حمزة بن حبیب بن عمارة بن اسماعیل زیّات تمیمی کوفی (80 - 156ق) نحوی و فقیه ایرانی‌تبار است و زمان صحابه را درک کرده و احتمالاً برخی از آن‌ها را دیده است. حمزه در طبقه چهارم قرّای کوفه قرار دارد. در میان قرّای سبعه، وی مانند عاصم، شیعی است و قرآن را بر امام صادق (ع) و همچنین عده‌ای از قرّای دیگر قرائت کرد. حمزه پس از عاصم و اعمش به مقام استادی قرائت در کوفه نائل شد.
دانشمندان علم حدیث و قرائت درباره حمزه، دیدگاهی مساعد و نسبتاً تحسین‌آمیز دارند؛ گرچه گروه اندکی از وی خرده گرفته‌اند.
گروهی از قاریان، قرائت حمزه را با واسطه و بدون واسطه روایت کرده‌اند که عبارتند از: ابراهیم بن ادهم؛ ابراهیم بن اسحق؛ سلیم بن عیسی (که ضابط‌ترین اصحاب حمزه بود) ؛ سفیان ثوری؛ شریک بن عبدالله؛ شعیب بن حرب؛ زکریا بن یحیی؛ علی بن صالح؛ جریربن عبدالحمید؛ یحیی بن مبارک یزیدی؛ خالدبن یزید؛ عایذ بن ابی‌عایذ؛ کسائی؛ حسن بن عطیه؛ عبدالله بن موسی عنبسی؛ خلف بزّار؛ خلاّد.
از میان این جمع، راویان معروف قرائت حمزه، خلف و خلاّد هستند که توسط سُلَیم بن عیسی قرائت او را روایت کرده‌اند.
ابومحمد خَلَف بن‌هشام بن ثعلب اسدی بغدادی بزّار (150 - 229ق) بنابر نقل ابن‌اشته به جز در 120 مورد، از قرائت حمزه پیروی می‌کرد. نویسندگان، خلف را مردی آگاه به قرائت و عالمی بزرگ و پارسا معرفی کرده ولی از لحاظ حدیث، او را دارای آگاهی کافی ندانسته‌اند.
ابوعیسی خلاّد بن خالد صیرفی شیبانی کوفی (م 220ق) به گواهی ابوعمرو دانی، مهم‌ترین و مطمئن‌ترین اصحاب سُلَیم در نقل و روایت قرائت حمزه بود. وی مردی آگاه و محقق و عالم به تجوید در قرائت قرآن بوده که قرائت را عرضاً از سُلَیم بن عیسی اخذ کرده است.
برخی از ویژگی‌های قرائت حمزه:
1. عدم ذکر بسمله بین دو سوره.
2. مضموم کردن «ه» در الفاظ «علیهم»، «إلیهم» و «لدیهم» چه در حال وصل و چه در حال فصل و وقف.
3. قرائت به اشباع به مقدار شش حرکت در مدّ متصل و مدّ منفصل.
4. ادغام ذالِ «إذ» در «د» و «ت» بنا به روایت خلف، و ادغام آن در باقی حروف به جز «جیم» بنا به روایت خلاد، و ادغام «ت» در جمیع حروف و دالِ «قد» در جمیع حروف، بنا بر هر دو روایت.
اصول قرائت حمزه:
1. ادغام حرف «د» در کلمه «قد» در حروف «ج، ذ، س، ش، ص، ض، ظ » و ادغام «ت» تأنیث متصل به فعل در حروف «ج، ذ، ز، س، ص، ظ»؛ و ادغام «ذ» در «ت» در یک کلمه، مانند ابوعمرو بصری.
2. مدّ متصل و منفصل را به اشباع قرائت کرده است.
3. الف‌های منقلب از «ی» را در افعال، الف‌های مقصور «أعلی» و «أزکی» و مانند آن‌ها را اماله می‌کند.
4. در کلماتی که همزه دارند، هنگام وقف روی آن‌ها همزه اول کلمه را به تحقیق و همزه وسط و آخر را به تسهیل قرائت کرده است.
5. «ص» ساکن پیش از «د» را در هر کلمه‌ای که بیاید به اشمام صدای «ز» قرائت کرده است؛ مانند: تصدیق؛ یصدر.
6. «یا»های اضافه را به اثبات در حال وصل، و به حذف در حال وقف قرائت کرده است.
در این زمینه به کتاب‌های ~کتاب السبعة فی القراءات ~، ~التیسیر فی القراءات السبع ~، ~النّشر فی القراءات العشر~ و ~الشاطبیه~ مراجعه کنید.
شیوه حمزه کوفی را - تا آنجا که توانسته‌اند از نحوه قرائت شاگردان و راویان معتدل او برآورد کنند- چنین وصف کرده‌اند که وی مدّها را به اعتدال، همزه‌ها را پُرمایه و تشدیدها را نیکو و با نرمی ادا می‌کرد؛ اما در ادای تشدید مبالغه روا نمی‌داشت. شیوه قرائت وی را می‌توان «تحقیق» به معنای دقیق کلمه دانست.
منابع
- البحث و الاستقراء فی تراجم القراء : صفحه 87
- البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 150
- التیسیر فی القراءات السبع : صفحه 6
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 106
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه (39-40)
- النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه 158
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه (248-249)
- تاریخ القرآن : صفحه 166
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 457
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 252
- کتاب السبعة فی القراءات : صفحه 11
- قرآن در اسلام : صفحه 209
- حجة القراءات : صفحه 59
- المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 32
- لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 96
- المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (146-167)
- اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعة عشر : صفحه (24-25)
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قرائت حمزة بن حبیب زیات به زیرصفحه قرائت حمزة بن حبیب زیات/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اتحاف فضلاء البشر بالقراءات الاربعة عشر : صفحه (24-25)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 252
- البحث و الاستقراء فی تراجم القراء : صفحه 87
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 328
- البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 150
- البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 136
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 31، 228
- التیسیر فی القراءات السبع : صفحه 6
- المرشد الوجیز الی علوم تتعلق بالکتاب العزیز : صفحه (146-167)
- المغنی فی توجیه قراءات العشر المتواترة جلد 1 : صفحه 32
- النشر فی القراءات العشر جلد 1 : صفحه 158
- تاریخ القرآن : صفحه 166
- تاریخ جمع قرآن : صفحه 342
- تاریخ قراءات قرآن کریم : صفحه 48
- حجة القراءات : صفحه 59
- سر البیان فی علوم القرآن : صفحه 59
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه (39-40)، 106
- علوم قرآن و فهرست منابع : صفحه 233، 256
- قرآن در اسلام : صفحه 209
- قراء سبعه و بررسی قراءات ایشان (پایان نامه) : صفحه 149، 162
- کتاب السبعة فی القراءات : صفحه 11
- لطائف الاشارات لفنون القراءات : صفحه 96
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه (248-249)
- مدخل التفسیر : صفحه 141
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 457
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 328