عملکردها

ذکر ( یاد خدا )

از دانشنامه علوم اسلامی

رده‌ها
(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

توضیح مفهومی

ذکر

ذِکْر: خدا را یاد کردن.

ذکر خداوند به ذکر اسماء و صفات او، با لفظ صریح یا اشاره و یا ضمیری که به او برمی‏گردد و نیز به مناجات با حضرت حق تعالی تحقق می‏یابد.1 در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است: از دشوارترین فرایض خداوند بر بندگانش ذکر او در همه جا است. سپس فرمود: مقصود از ذکر خدا تنها 'سُبحانَ اللَّهِ و الحَمْدُ للَّهِ و لا الهَ الّا اللَّهُ و اللَّهُ اکبر' نیست؛ بلکه ذکر خدا نزد حلال و حرام او است، که آنچه را بدان امر کرده، به جا آورد و آنچه را از آن نهی کرده، ترک کند.2

ذکر خدا با هر زبانی، اعم از عربی و غیر آن محقق می‏شود، مگر در نماز که باید به عربی باشد.3 از عنوان یاد شده در بابهای طهارت، صلات، صوم، حج، نکاح و صید و ذباحه سخن گفته‏اند. برخی نیز بابی مستقل به آن اختصاص داده و به تفصیل به بیان احکام آن پرداخته‏اند.4

ذکر خداوند با فضیلت‏ترین و بهترین اعمال بندگان، شمرده شده و در آیات و روایات، بر آن در هر حال تأکید فراوان شده است.5 در روایتی از امام باقر علیه السّلام آمده است: خداوند به حضرت موسی فرمود: 'من همنشین کسی هستم

که مرا یاد کند'6 و در روایت دیگری از آن حضرت آمده است 'مؤمن مادامی که مشغول به ذکر می‏باشد در نماز است7...'.

ذکر خداوند در همه حالات8 )ایستاده، نشسته، خوابیده و...( و بسیار یاد کردن در شبانه روز،9 در نهان و آشکار و در هر مجلس، بویژه پس از غفلت قلب، وسوسه شیطان و حدیث نفس،10 در مشعر الحرام11 )ر مشعر(، در طواف،12 روز عرفه13 )ر عرفه(، در ماه رمضان،14 هنگام سفر،15 هنگام ترس از صاعقه،16 در بازار،17 مسجد، خانه،18 بیابان19 و در میان غافلان،20 مستحب، و ترک ذکر، مکروه و موجب قساوت قلب است.21

فراموش کردن خدا و اعراض از ذکر حق تعالی )بی اعتنایی به شریعت او و ترک واجبات و ارتکاب محرمات( از گناهانی است که بر آن وعده عذاب داده شده است.22

انواع ذکر: ذکرهای وارد شده در شرع بسیار است، از جمله: تکبیر)ر تکبیر(، تهلیل)ر تهلیل(، تسبیح)ر تسبیح(، تحمید)ر تحمید(، تعویذ)ر تعویذ(، بَسملَه)ربسمله(، استغفار)ر استغفار( و حولقه)ر حولقه(. گفتن این اذکار به گونه‏های مختلف و عدد خاص، در حالات و اوقاتِ توصیه شده در روایات، مستحب است.

ذکر خداوند به تسبیح او پیش از بر آمدن خورشید و غروب آن، مستحب مؤکّد است که قرآن بدان توصیه کرده است.23 کیفیت آن بنابر آنچه در روایات آمده چنین است: 'لا الهَ الّا اللَّهُ وَحْدَهُ لاشَریکَ لَهُ، لَهُ المُلْکُ وَ لَهُ الحَمْدُ، یُحْیی و یُمیتُ، و یُمیتُ وَ یُحْیی وَ هُوَ حَیٌّ لایَموتُ، بِیَدِهِ الخَیرِ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَی‏ءٍ قَدیرٌ' ده بار. و 'أعوذُ بِاللَّهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِن هَمَزاتِ الشَّیاطین، و أعُوذُ بِکَ رَبِّ أنْ یَحْضُرونِ، إنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمیعُ العَلیمُ' ده بار. کسی که آنها را فراموش کرده، مستحب است هر زمان که یادش آمد قضا کند.24

احکام: گفتن ذکر در رکوع و سجود واجب است؛ لیکن در اینکه هر ذکری کفایت می‏کند یا خصوص تسبیح واجب است، اختلاف است.25 همچنین بنابر مشهور، ذکر در سجده سهو)ر سجده سهو( واجب است؛ لیکن آیا مطلق ذکر

کفایت می‏کند یا واجب است ذکر خاصی گفته شود؟ مسئله اختلافی است.26

تکلّم عمدی در نماز موجب بطلان نماز است، مگر تکلّم به ذکر و دعا و قرآن.27 چنان که سخن گفتن هنگام تخلّی28 )ر تخلّی( و آمیزش29)ر آمیزش( مکروه است، مگر به ذکر خداوند.

ذکر خداوند برای جنب)ر جنابت( نیز کراهت ندارد30 و حتّی بر حائض )ر حیض( مستحب است در اوقات نماز در مصلای خویش بنشیند و به مقدار نماز ذکر بگوید.31

بردن نام خدا هنگام ذبح، واجب و از شرایط حلّیت ذبیحه است32)ر ذبح(.

مستحب است میّت تنها گذاشته نشود و کسی نزد او باشد و ذکر بگوید.33

1. کشف الغطاء 2 = 493 /3. الکافی )کلینی( 3 = 146 - 144 /2. کشف الغطاء 5 = 383 .4 = 485 /3 . احزاب/ 41 ؛ الکافی )کلینی( 498 /2 ؛ وسائل الشیعة 6 = 149 /7 . وسائل الشیعة 167 - 160 .10 = 154 .9 = 149 . 8 = 150 .7 = 149 /7 ؛ کشف الغطاء 11 = 484 - 483 /3. جواهر الکلام 14 = 53 .13 = 347 .12 = 80 - 79 /19. قواعد الاحکام 15 = 388 /1. جواهر الکلام 16 = 164 /18. وسائل الشیعة 17 = 160 /7. مستند الشیعة 18 = 20 /14. وسائل الشیعة 165 .20 = 167 .19 = 160 /7 ؛ کشف الغطاء 21 = 484 /3. وسائل الشیعة 22 = 151 /7. جواهر الکلام 23 = 313 /13. طه/ 24 = 130. وسائل الشیعة 120 - 119 /7 ؛ کشف الغطاء 488 /3 و 25 = 490. جواهر الکلام 90 - 89 /10 و 44 /11 .27 = 454 - 453 /12 .26 = 166 و 28 = 50. الحدائق الناضرة 29 = 77 /2. جواهر الکلام 30 = 60 /29. منتهی المطلب 31 = 223 /2. المعتبر 32 = 233 - 232 /1. جواهر الکلام 33 = 113 /36. المبسوط 174 /1.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 708

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «ذکر ( یاد خدا )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

ذکر الهی ( فقه )، ذکر خدا ( فقه )، وِرْد، یاد خدا ( فقه )

اعم

تکلم ( فقه )، عبادات بالمعنی الاعم

اخص

ذکر زن، ذکر کثیر ( فقه )، ذکر مأثور، طلب عفو در قنوت وتر
به لحاظ خفاء:
ذکر آشکار، ذکر در خلوت
به لحاظ محدث:
ذکر جنب
به لحاظ محل:
تعقیبات نماز، تمجید خدا قبل از دعا، ذکر بعد از نماز وحشت، ذکر بین اذان و اقامه، ذکر در حج، ذکر در خورشید گرفتگی، ذکر در غسل میت، ذکر در ماه رمضان، ذکر در ماه گرفتگی، ذکر در نماز، ذکر سجده، ذکر عوض حمد نماز، ذکر هنگام تخلّی، ذکر هنگام دفن میت، ذکر هنگام غسل جمعه، ذکر هنگام وضو
به لحاظ مصادیق:
استغفار ( فقه )، تحمید ( فقه )، تحیات، تسبیح ( ذکر )، تسمیه ( گفتن بسم الله )، تکبیر ( فقه )، تلبیه، تهلیل، حوقله، صلوات
به لحاظ مکان:
ذکر در بازار، ذکر در خانه، ذکر در مسجد
به لحاظ نوع ذکر:
مدح خدا، مناجات ( فقه )

وابسته

استقبال در ذکر، اِعراض از ذکر خدا ( فقه )، تباکی در ذکر، تعطیل ذکر در خانه، زیادی ذکر، غَنا در ذکر، مراتب ذکر ( فقه )، وضوی حائض برای ذکر، وضوی نفسا برای ذکر

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه ذکر ( یاد خدا ) به زیرصفحه ذکر ( یاد خدا )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==index.php?catid=50

  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 21 : صفحه 222
  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 43 : صفحه 88
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 708
  • مهذب الاحکام جلد 7 : صفحه (159-160)، 161