اسباب شرعی
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اسباب شرعی: سبب‌های مقرّر از سوی شارع.
اسباب شرعی به چیزهایی اطلاق می‌شود که شارع (--' شارع) وجود و عدم حکمی را دایر مدار وجود یا عدم آن‌ها قرار داده است مانند وضو یا غسل یا تیمّم نسبت به طهارت. 1 این موضوع در فقه، در باب‌های گوناگون مانند طهارت،
________________________________________
377
صلات، و تجارت، و در اصول، در مبحث مفهوم شرط، بحث تداخل اسباب و مسبّبات، بدان پرداخته شده است که به محورهای کلّی آن اشاره می‌شود.
مفهوم سببّیت: در مفهوم سببیّت شرعی سه نظریه وجود دارد:
1. به معنای سببیّت حقیقی و مؤثّر بودن (علیّت) مانند سببیّت آتش برای سوزاندن.
2. به معنای علامت و نشان بودن برای موضوع یا قید موضوع و حکم؛ بدین معنا که وجود سبب نشان وجود حکم شرعی و عدم آن، علامت عدم حکم شرعی است. 2
3. آمیزه‌ای از حقیقی و علامت بودن؛ به این بیان که پاره‌ای اسباب، حقیقی و پاره‌ای دیگر، علامت و نشان هستند. 3 نظریه دوم به مشهور نسبت داده شده است. 4
اقسام: اسباب شرعی یا قولی است مانند عقود و ایقاعات؛ یا فعلی مثل آمیزش با همسر که سبب استقرار تمام مهر می‌شود؛ و یا زمانی همچون اوقات نماز که سبب وجود آن می‌شود. 5 گاهی نیز سبب شرعی حالت نفسانی است مانند شک میان چهار و پنج در نماز چهار رکعتی که سبب وجوب دو سجده سهو است. 6
ویژگی‌ها:
1. زمام سبب شرعی تنها به دست شارع است. 7
2. توقّف بر اسباب شرعی، واجب است و تعدی از آن‌ها جایز نیست. 8
3. اسباب شرعی همچون اسباب عقلی تنها در قابل (چیزی که اثر پذیر می‌باشد) تأثیر گذار است. بنا بر این، کسی که مال خود را با مال دیگری بدون اذن مالکش بفروشد، بیع، سبب ملکیّت خریدار نسبت به مال او می‌شود. حصول مالکیّت خریدار نسبت به مال دیگری، متوقّف بر اجازه وی است. 9
4. اسباب شرعی همانند عقلی در صورت تعلیق بر شرط، تأثیر گذار نیست، مگر موردی که به دلیل خاص از این قاعده استثنا شده باشد. 10
تداخل اسباب: تداخل اسباب شرعی بدین معنا است که دو سبب یا بیشتر اقتضای یک حکم را داشته باشد مانند آن که جنابت و حیض اقتضای یک
________________________________________
378
غسل را نماید. این بحث از مباحث مهم فقهی است. برخی از فقیهان مانند فخر المحققین، جواز و عدم جواز در این مسأله را بر مؤثّر یا نشان بودن اسباب شرعی مبتنی کرده‌اند که در صورت نخست، تداخل اسباب شرعی همچون عقلی جایز نیست و در صورت دوم، جایز است 11 (--' تداخل) .
1 - القواعد و الفوائد 1 39.
2 - ایضاح الفوائد 1 145.
3 - منتهی الدرایة 3 384 - 385.
4 - حقائق الاصول 1 467.
5 - القواعد و الفوائد 1 41.
6 - 58.
7 - جواهر الکلام 10 309.
8 - ایضاح الفوائد 3 75.
9 - جواهر الکلام 22 310.
10 - 32 78 - 79.
11 - ایضاح الفوائد 1 145.
اقسام: اسباب شرعی یا قولی است مانند عقود و ایقاعات؛ یا فعلی مثل آمیزش با همسر که سبب استقرار تمام مهر می‌شود؛ و یا زمانی همچون اوقات نماز که سبب وجود آن می‌شود. 5 گاهی نیز سبب شرعی حالت نفسانی است مانند شک میان چهار و پنج در نماز چهار رکعتی که سبب وجوب دو سجده سهو است.
اقسام: اسباب شرعی یا قولی است مانند عقود و ایقاعات؛ یا فعلی مثل آمیزش با همسر که سبب استقرار تمام مهر می‌شود؛ و یا زمانی همچون اوقات نماز که سبب وجود آن می‌شود. 5 گاهی نیز سبب شرعی حالت نفسانی است مانند شک میان چهار و پنج در نماز چهار رکعتی که سبب وجوب دو سجده سهو است.
اقسام: اسباب شرعی یا قولی است مانند عقود و ایقاعات؛ یا فعلی مثل آمیزش با همسر که سبب استقرار تمام مهر می‌شود؛ و یا زمانی همچون اوقات نماز که سبب وجود آن می‌شود. 5 گاهی نیز سبب شرعی حالت نفسانی است مانند شک میان چهار و پنج در نماز چهار رکعتی که سبب وجوب دو سجده سهو است. اقسام: اسباب شرعی یا قولی است مانند عقود و ایقاعات؛ یا فعلی مثل آمیزش با همسر که سبب استقرار تمام مهر می‌شود؛ و یا زمانی همچون اوقات نماز که سبب وجود آن می‌شود. 5 گاهی نیز سبب شرعی حالت نفسانی است مانند شک میان چهار و پنج در نماز چهار رکعتی که سبب وجوب دو سجده سهو است.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 376
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 377
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 377
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 377
اصطلاح‌نامه
اعم
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 376