آیه عدد مقاتلین

توضیح مفهومی

آیه عدد مقاتلین : آیه 65 انفال، در باره حد نصاب جنگجویان در وجوب جهاد

به آیه 65 سوره انفال «آیه عدد مقاتلین» می‌گویند: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَی الْقِتالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ یَغْلِبُوا أَلْفاً مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ»؛ «ای پیامبر! مومنان را تحریک به جنگ (با دشمن) کن، هر گاه بیست نفر با استقامت از شما باشند بر دویست نفر غلبه می‏کنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانی که کافر شدند پیروز می‏گردند چرا که آنها گروهی هستند که نمی‏فهمند!».

در این آیه خداوند خطاب به مؤمنان می‌فرماید: اگر از شما بیست نفر سرباز با استقامت باشد بر دویست نفر غلبه خواهند کرد و اگر از شما صد نفر باشد بر هزار نفر از کافران غلبه می‏کند. و گرچه تعبیر آیه به صورت اِخبار از غلبه یک نفر بر ده نفر است، ولی به قرینه آیه بعد که می‏گوید: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ» (هم اکنون خدا این تکلیف را بر شما تخفیف داد) روشن می‏شود که منظور از آن تعیین وظیفه و برنامه و دستور است نه تنها یک خبر ساده، و به این ترتیب مسلمانان نباید منتظر این باشند که از نظر نفرات جنگی با دشمن در یک سطح مساوی قرار گیرند بلکه حتی اگر عدد آنها یک دهم نفرات دشمن باشد باز وظیفه جهاد بر آنها فرض است. سپس اشاره به علت این حکم کرده و می‏گوید: این بخاطر آن است که دشمنان بی ایمان شما جمعیتی هستند که نمی‏فهمند (بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ) ، و با تقلید کورکورانه و یا تعصب خشک و بی منطق به دنبال این مکتب افتاده‏اند و این تاریکی راه و ناآگاهی از هدف و ندانستن پایان کار و نتیجه مبارزه، اعصاب آنها را سست می‏کند، و توان و استقامتشان را می‏گیرد، و از آنها موجودی ضعیف می‏سازد.

اما به دنبال دستور سنگین فوق، خداوند آن را چند درجه تخفیف می‏دهد و می‏فرماید: «الْآنَ خَفَّفَ اللَّهُ عَنْکُمْ وَ عَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفاً فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ»؛ «هم اکنون خداوند به شما تخفیف داد و دانست در میان شما افرادی ضعیف و سست هستند، در این حال اگر از شما صد نفر سرباز با استقامت باشند، بر دویست نفر غلبه می‏کنند و اگر هزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا پیروز می‏شوند و خداوند با صابران است».

همانطور که مشاهده کردیم آیه نخست، به مسلمانان دستور می‏دهد که حتی اگر لشگر دشمن ده برابر آنها باشد از مقابله با آنها سرباز نزنند، در حالی که در آیه دوم نسبت را به دو برابر تنزل داده است. این اختلاف ظاهری سبب شده که بعضی حکم آیه اول را بوسیله آیه دوم منسوخ بدانند، و یا آیه اول را بر یک حکم مستحبّ و آیه دوم را بر یک حکم واجب حمل کنند، یعنی اگر تعداد دشمنان حد اکثر دو برابر تعداد مسلمانان باشد وظیفه دارند از میدان جهاد عقب‏نشینی نکنند، اما اگر بیش از دو برابر باشد تا ده برابر می‏توانند از جهاد خود داری کنند، اما بهتر آن است که باز هم دست از جهاد بر ندارند.

ولی جمعی از مفسران را عقیده بر این است که اختلاف ظاهری که بین دو آیه دیده می‏شود نه دلیل بر نسخ است و نه دلیل بر استحباب، بلکه هر یک از این دو حکم مورد معینی دارد: به هنگامی که مسلمانان گرفتار ضعف و سستی شوند و در میان آنها افراد تازه کار و ناآزموده و ساخته نشده بوده باشند مقیاس سنجش همان نسبت دو برابر است، ولی به هنگامی که افراد ساخته شده و ورزیده و قوی الایمان همانند بسیاری از رزمندگان بدر بوده باشند این نسبت تا ده برابر ترقی می‏کند. بنا بر این دو حکم مذکور در دو آیه، مربوط به دو گروه مختلف و در شرائط متفاوت است، و به این ترتیب نسخی در اینجا وجود ندارد، و اگر می‏بینیم در بعضی از روایات تعبیر به نسخ شده است باید توجه داشته باشیم که نسخ در لسان روایات مفهوم وسیعی دارد که «تخصیص» را هم شامل می‏شود.

منابع

1. تفسیر نمونه جلد 7 : صفحه 235
2. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 200
3. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 4 : صفحه 857
4. تفسیر نور الثقلین جلد 2 : صفحه 166
5. المیزان فی تفسیر القرآن جلد 9 : صفحه 122
6. تفسیر القمی جلد 1 : صفحه 280

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «آیه عدد مقاتلین» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

آیه 065 انفال

اعم

اسامی آیات، سوره اَنفال

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه عدد مقاتلین به زیرصفحه آیه عدد مقاتلین/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 354
• التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 297، 298
• الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 200
• المیزان فی تفسیر القرآن جلد 9 : صفحه 122
• تفسیر القمی جلد 1 : صفحه 280
• تفسیر نمونه جلد 7 : صفحه 235
• تفسیر نور الثقلین جلد 2 : صفحه 166
• لباب النقول فی اسباب النزول : صفحه 101
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 11 : صفحه 241، 242
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 4 : صفحه 857
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 284