قسم به اسبان پیکارگران
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قسم به اسبان پیکارگران : یکی از موارد قَسَم در قرآن
در آیات آغازین سوره عادیات به اسبان پیکارگران در راه خدا سوگند یاد شده است: «وَالْعَادِیَاتِ ضَبْحًا ** فَالْمُورِیَاتِ قَدْحًا ** فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا ** فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعًا ** فَوَسَطْنَ بِهِ جَمْعاً»؛ «سوگند به اسبان تیزتک (جهادگر) که نَفَس‌نَفَس می‌زنند و سوگند به اخگرانگیزان (از برخورد سم‌ها) و سوگند به تکاوران بامدادی که در آن‌جا گَرد برانگیزند و با هم به میانه آن (معرکه) درآیند! » (عادیات// 1 - 5) .
«عادیات» جمع «عادیه» به معنای چهار نعل دویدن اسب است، و در این آیه به معنای اسبان دونده جهادگران است. «ضبح» صوت سینه اسب هنگام تاختن و نَفَس‌نَفَس زدن است. «موریات» به معنای اسبانی است که از برخورد نعلشان با سنگ‌ها و سنگ‌ریزه‌ها جرقه برمی‌خیزد. «مغیرات» جمع «مغیره» به معنای شتاب‌کنندگان پیکارگر و تاخت و تازکنندگان است.
دو نظر در تفسیر این پنج آیه هست:
1. منظور، شتران حُجّاج است که از عرفات به مشعر و مِنی می‌شتابند.
2. منظور، مرکب‌های مردانی است که آنها را به تاخت و شتاب درآورده‌اند و ارزش و عظمت این مردان بر اثر ایمان به خدا و جهاد در راه او است.
بیشتر مفسران، نظر دوم را برگزیده‌اند.
در حدیثی آمده است که، این سوره بعد از جنگ «ذات السلاسل» نازل شد و ماجرا چنین بود:
در سال هشتم هجرت، به پیغمبر اکرم (ص) خبر دادند: دوازده هزار سوار در سرزمین «یابس» جمع شده، با یکدیگر عهد کرده‌اند: تا پیامبر (ص) و علی (ع) را به قتل نرسانند و جماعت مسلمین را متلاشی نکنند، از پای ننشینند! پیغمبر اکرم (ص) جمع کثیری از یاران خود را به سرکردگی بعضی از صحابه، به سراغ آنها فرستاد، ولی بعد از گفتگوهائی بدون نتیجه، بازگشتند، سرانجام، پیغمبر اکرم (ص) ، علی (ع) را با گروه کثیری از مهاجر و انصار به نبرد آنها اعزام داشت. آنها به سرعت به سوی منطقه دشمن حرکت کردند، به دشمن خبر رسید که علی بن ابیطالب (ع) وارد منطقه شده، آنها برای مقابله حاضر شدند، علی (ع) نخست، اسلام را بر آنها عرضه داشت، ولی نپذیرفتند، و اظهار داشتند جز جنگ و کشتار به عمل دیگری راضی نخواهیم شد، وعده نبرد فردا.
امام (ع) پذیرفت، و دستور داد نیروها اسب‌های خود را علف دهند، زین بر آنها نهند و آماده کارزار باشند، و صبحگاهان که هنوز هوا تاریک بود، دشمن را در حلقه محاصره گرفته، به آنها حمله کردند و آنان را درهم شکستند، عده‌ای را کشتند، زنان و فرزندانشان را اسیر، و اموال فراوانی را به غنیمت گرفتند. پس در حالی که هنوز سربازان اسلام به «مدینه» باز نگشته بودند، سوره «و العادیات» نازل شد. پیغمبر خدا (ص) آن روز برای نماز صبح آمد، و این سوره را در نماز، تلاوت فرمود، بعد از پایان نماز، اصحاب عرض کردند: این سوره‌ای است که ما تا به حال نشنیده بودیم. فرمود: آری، علی (ع) بر دشمنان پیروز شد، و «جبرئیل» دیشب با آوردن این سوره، به من بشارت داد. چند روز بعد، علی (ع) با غنائم و اسیران به «مدینه» وارد شد.
از آن‌جا که «جهاد» یکی از فروع مهم احکام اسلامی و دربردارنده حقایق و مسائل شگرف و آثار فردی و اجتماعی حیات‌بخش است، در قرآن مجید آیات متعددی در باره ارزش و عظمت جهاد و مجاهدان هست که نمونه‌ای از آن، همین مورد است که قرآن برای نشان دادن عظمت جهاد، به زیباترین بیان، چهره مجاهدان را ترسیم می‌کند و به لحظات حساس جانبازی و فداکاری آنها در راه خدا، یعنی به دویدن و صدای پیاپی اسب‌های آنان و جرقه سُمّ اسب‌ها که هنگام دویدن و در برخورد با سنگ‌ها ایجاد می‌شود، سوگند یاد می‌کند.
مغنیه در تفسیر خود در فلسفه این سوگند می‌نویسد: خداوند به سپاه جنگی سوگند یاد کرده است. در واقع به نیرو و فراهم کردن آمادگی سوگند یاد کرده است تا مؤمنان را به جهاد در راه خدا ترغیب کند که خود را با نیرویی هرچه تمام‌تر برای کوبیدن دشمنان خدا و انسانیت مجهز کنند.
منابع
- سوگندهای قرآنی : صفحه (213-217)
- ظاهرة القسم فی القرآن الکریم : صفحه (113-114)
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 525
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه 346
- بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار جلد 21 : صفحه 68