کتابشناسی علوم قرآن
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
کتابشناسی علوم قرآن : تألیفات در زمینه علوم قرآن از آغاز تا کنون
آثار و نوشته‌های علوم قرآنی را می‌توان سه نوع برشمرد:
1. نوشته‌های حاوی تعدادی از مباحث مهم علوم قرآنی؛ 2. کتاب‌هایی که به موضوع معینی از موضوعات علوم قرآنی پرداخته‌اند؛ 3. مباحثی از علوم قرآنی که به عنوان مقدمه کتاب‌های تفسیری نگاشته شده‌اند.
علوم مختلف قرآن ابتدا (از اول قرن دوم تا قرن پنجم هجری) به طور مستقل و بدون این که تحت عنوان علوم قرآنی قرار گیرد نگارش یافته‌اند. اوایل قرن پنجم تا قرن دهم هجری دوره نضج علوم قرآن به عنوان یک فن مدوّن است.
تدوین جامع انواع علوم قرآنی از قرن هشتم با تألیف کتاب ~البرهان فی علوم القرآن~ اثر زرکشی آغاز شد. جامعیت کتاب وی در زمینه انواع علوم قرآنی تا آن زمان بی‌سابقه بود؛ به گونه‌ای که سیوطی ضمن انتقاد از پیشینیان خود به جهت عدم تدوین کتابی جامع در زمینه انواع علوم قرآنی، پس از مطالعه ~البرهان~ اظهار سرور و شادمانی کرده، خود نیز به تألیف کتابی مبسوط در همین زمینه مصمم می‌شود.
کتاب ~الاتقان فی علوم القرآن~ اثر جلال‌الدین سیوطی را می‌توان بهترین کتاب و فصل‌الختام آثار علوم قرآنی در دوره نضج علوم قرآنی (قرن پنجم تا دهم هجری) دانست. یکی از منابع مهم سیوطی در این اثر، خود کتاب ~البرهان~ بوده است.
پس از ~الاتقان~ رشد و بالندگی نگارش و تدوین علوم قرآنی تا مدّت‌ها متوقف شد و بیشتر نگارش‌های علوم قرآنی تنها در زمینه‌هایی خاص صورت گرفت و از شدّت آهنگ گرایش به علوم قرآنی کاسته شد؛ اما در قرن اخیر دانشمندان فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم قرآنی تألیفات گران‌سنگی عرضه کرده‌اند.
برخی از معروف‌ترین مؤلّفان علوم قرآنی و اسامی تالیفات آن‌ها به ترتیب زمانی به‌این قرار است:
قرن اول: یحیی بن یعمر (م 89 ق) ؛ به او کتابی در قرائت نسبت داده‌اند.
قرن دوم: حسن بصری (م 110 ق) ؛ عبدالله بن عامر یحصبی (م 118 ق) ؛ عطاء بن ابی‌مسلم میسرة خراسانی (م 135 ق) ؛ ابان بن تغلب (م 141 ق) ؛ محمد بن سائب کلبی (م 146 ق) ؛ حسین بن واقدی مروزی (م 151 ق) ؛ خلیل بن احمد (م 170 ق) .
قرن سوم: یحی بن زیاد، معروف بن فراء (م 207 ق) مؤلف ~معانی القرآن~ و کتب دیگر؛ محمد بن جنید (م 281 ق) صاحب ~امثال القرآن~؛ محمد بن مسعود عیاشی دارای تألیفات بسیار و از جمله تفسیری معروف به نام خودش؛ قاسم بن سلام (م 224 ق) مؤلف ~الناسخ و المنسوخ~، ~القرائات~ و ~فضائل القرآن~؛ علی بن مدینی (م 234 ق) مؤلف ~اسباب النزول~.
قرن چهارم: محمد بن یزید واسطی (م 306 یا 309 ق) مؤلف ~اعجاز القرآن~؛ ابوعلی کوفی (346 ق) صاحب ~فضائل‌القرآن~؛ ابن‌جریر طبری (م 310 ق) صاحب تفسیر معروف؛ ابوبکر بن قاسم انباری (م 328 ق) نویسنده ~عجائب علوم‌القرآن~؛ سید شریف رضی (م 406ق) نویسنده ~تلخیص البیان فی مجازات القرآن~؛ ابوبکر سجستانی (م 330 ق) مؤلف ~غریب القرآن~؛ محمد بن خلف بن مرزبان (م 309 ق) مؤلف ~الحاوی فی علوم القرآن~؛ ابوالحسن اشعری (م 324 ق) نویسنده ~المختزن فی علوم القرآن~.
ابن ندیم در کتاب ~الفهرست~ نام بسیاری از دانشمندان و کتاب‌های آنان را که تا زمان او (قرن چهارم هجری) در زمینه‌های قرآنی بوده، ذکر کرده است.
قرن پنجم: علی بن سعید الحوفی (م 430 ق) صاحب ~البرهان فی علوم القرآن~.
قرن ششم: ابن‌جوزی (م 597 ق) مؤلف کتاب ~فنون الأفنان فی علوم القرآن~ و ~المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن~.
قرن هفتم: عَلَم‌الدین سخاوی (م 641 ق) مؤلف ~جمال القراء~؛ ابوشامه (م 665 ق) صاحب کتاب ~المرشد الوجیز فیما یتعلق بالقرآن العزیز~.
قرن هشتم: بدرالدین زرکشی (م 794 ق) مؤلف ~البرهان فی علوم‌القرآن~؛ ابن‌تیمیه حرّانی (م 728 ق) صاحب رساله‌ای در اصول تفسیر که شامل موضوعاتی از علوم قرآن است.
قرن نهم: محمد بن سلیمان کافیجی (م 873 ق) مؤلف ~التیسیر فی قواعد علم التفسیر~؛ جلال‌الدین بُلقَینی (م 824ق) نویسنده ~مواقع العلوم من مواقع النجوم~.
قرن دهم: جلال‌الدین سیوطی (م 911 ق) مؤلف کتاب مشهور ~الاتقان فی علوم القرآن~.
اسامی بعضی از مهم‌ترین آثار علوم قرآنی در دوران معاصر:
1. ~التبیان فی علوم القرآن~ شیخ طاهر جزائری؛ 2. ~منهج الفرقان فی علوم القرآن~ شیخ محمدعلی سلامه؛ 3. ~مناهل العرفان فی علوم القرآن~ محمد عبدالعظیم زرقانی؛ 4. ~مباحث فی علوم القرآن~ دکتر صبحی‌صالح؛ 5. ~من روائع القرآن~ محمدسعید رمضان البوطی؛ 6. ~مباحث فی العلوم القرآن~ مناع‌القطان؛ 7. مقدمه تفسیر ~آلاء الرحمان~ علامه محمدجواد بلاغی؛ 8. ~تاریخ القرآن~ ابوعبدالله زنجانی؛ 9. ~تاریخ قرآن~ محمود رامیار؛ 10. ~البیان فی تفسیر القرآن~ آیت‌الله خویی؛ 11. ~قرآن در اسلام~ علامه طباطبایی (ره) ؛ 12. ~التمهید فی علوم القرآن~ محمدهادی معرفت؛ 13. ~موجر علوم القرآن~ داود العطار؛ 14. ~حقائق هامة حول القرآن الکریم~ سید جعفر مرتضی عاملی؛ 15. ~پژوهشی در تاریخ قرآن کریم~ محمدباقر حجتی.
اروپاییان نیز در دوران جدید کارهای قابل نقد و قابل تقدیری در زمینه علوم قرآن انجام داده‌اند؛ از جمله:
1. ~مقدمه بر ترجمه قرآن~ اثر ریچارد بل؛ 2. ~تاریخ قرآن~ نولدکه (مستشرق آلمانی) ؛ 3. ~در آستانه قرآن~ رژی بلاشر (مستشرق فرانسوی) ؛ 4. ~فرهنگ موضوعی قرآن~ ژول لابوم (مستشرق فرانسوی) ؛ 5. ~مکتب‌های تفسیری قرآن در اسلام~ گلدزیهر (مستشرق آلمانی) ؛ 6. ~کلمات بیگانه در قرآن~ آرتور جفری (محقق انگلیسی) ؛ 7. ~مطالبی در باره متن قرآن~ آرتور جفری.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 8
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (24-53)
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 19
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه (10-11)
- دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد 2 : صفحه (1645-1646)
- دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد 2 : صفحه (1479-1482)
- الواضح فی علوم القرآن : صفحه (8-11)
- فی علوم القرآن دراسات و محاضرات : صفحه (31-33)
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «کتابشناسی علوم قرآن» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه کتابشناسی علوم قرآن به زیرصفحه کتابشناسی علوم قرآن/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اعجاز القرآن : صفحه 306
- الاتقان فی علوم القرآن جلد (1,2) : صفحه 19، (39-53)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 8، 16، 107، (213-227)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه 3
- الواضح فی علوم القرآن : صفحه (8-11)
- دانش نامه قرآن و قرآن پژوهی جلد 2 : صفحه (1479-1482)، (1645-1646)
- درسنامه علوم قرآنی : صفحه (26-29)
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 1 : صفحه (10-11)
- فی علوم القرآن دراسات و محاضرات : صفحه (31-33)
- کتاب الطهارة (ط.ق) جلد 1 : صفحه (213-27)
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 13 : صفحه 394
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد (1,2) : صفحه 19، (39-53)
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 19، (24-53)، 36، (39-53)
- : صفحه (50-59)