عرف ( اصول فقه )

عُرف، در لغت به معنای ' معرفت و شناخت ' و ' پی در پی بودن چیزی ' به کار رفته است، و در اصطلاح، به معنای روش و شیوه مستمر عملی یا گفتاری است که در میان همه یا بیشتر مردم، یا قوم یا گروه خاصی شناخته شده و مرسوم می‌باشد. این تعریف، سیره عقلایی، متشرعی و غیر آنها را شامل می‌شود.

تعریف‌های متعددی از سوی اصولیون اهل سنت و شیعه برای عرف ارائه شده است؛ برخی عرف را شامل مرتکزات ذهنی نیز دانسته‌اند ^[۱] و گروهی عرف و عادت را از نظر مصداق، یکی می‌دانند، اما به نظر می‌رسد عرف با عادت جمعی، یکی باشد و به عادت فردی عرف گفته نمی‌شود.

عرف در نزد اهل سنت، از ادله شرعی است، اما نزد شیعه، عرف سه کار برد دارد که برخی به طور مستقل حجیت دارد و برخی تحت عنوان سنت قرار می‌گیرد، زیرا به امضای شارع و یا عدم ردع وی احتیاج دارد. این سه کاربرد عبارت است از:

1. گاهی عرف، موضوع حکم شرعی را تبیین می‌نماید، مثل: تبیین معنای لفظ ' صعید ' در آیه « فتیمّموا صعیدا طیّبا ». ^[۲]

در این کار برد، عرف به طور مستقل حجیت دارد؛

2. گاهی عرف، برای تنقیح و روشن ساختن ظهور الفاظ به کار می‌رود، مانند: کشف مراد متکلم ـ اعم از شارع و غیر شارع. این کاربرد از عرف در ابواب مختلفی از فقه مثل اقرار، وصیت، وقف و غیره دارای ثمره است؛

3. گاهی عرف سبب استنباط حکم شرعی می‌گردد و این در مواردی است که در مسئله نصی وجود نداشته باشد، مانند: حکم به شرعی بودن عقد استصناع که از عقود عرفی است.

حجیت در دو مورد اخیر به استمرار عرف تا زمان معصوم (ع) بستگی دارد، اما مورد آخر علاوه بر آن، به امضا و یا عدم ردع وی نیز نیاز دارد و در حقیقت، تحت عنوان حجیت سنت قرار می‌گیرد.

نکته:

تفاوت عرف با اجماع در این است که اجماع فقط از طریق اتفاق امت یا فقهای ایشان یا مجتهدان مذهب معینی منعقد می‌گردد و عنصر اتفاق در ماهیت آن اخذ گردیده است، ولی در عرف، سلوک اکثریت کفایت می‌کند.

برخی اعتقاد دارند در اجماع فقط اتفاق مجتهدان معتبر است، اما عرف عبارت است از مرسوم شدن امری در میان عموم مردم یا خواص آنها.