تبعید محارب ( فقه )

توضیح مفهومی

تبعید محارب ( فقه ) : انتقال محاربه کننده از شهر خود به مکان دیگر به عنوان عقوبت

تبعید محارب که در متون فقهی از آن به 'نفی بلد محارب' تعبیر شده، یکی از موارد چهار گانه عقوبت هایی است که در شرع اسلام برای محارب در نظر گرفته شده است، منتهی قائلان به 'تخییر' (اختیار امام در اجرای عقوبت‏های چهار گانه) معتقدند امام می‏تواند محارب را تبعید نماید حتی اگر مرتکب قتل شده باشد. ولی قائلان به 'ترتیب' آن را در بعضی از شرایط، برای محارب در نظر گرفته‏اند، که عبارت است از:

1 - تبعید محارب، در صورتی که مرتکب قتل نشود ولی اموال مردم را بردارد، که در این صورت ابتدا دست و پای او را قطع کرده و سپس تبعید می‏کنند. شیخ در تفسیر 'تبیان' ، 'المبسوط' ، 'خلاف' و 'نهایه' ، ابن براج در 'مهذب' ، راوندی در 'فقه القرآن' ، ابن حمزه طوسی در 'الوسیله' ، متعرض این حکم شده‏اند.

2 - تبعید محارب در صورتی که فقط سلاحی را برای ترساندن مردم بیرون کشیده باشد ولی نه کسی را به قتل رسانده، نه کسی را مجروح کرده و نه مالی را برداشته باشد.

3 - تبعید محارب در صورتی که مرتکب جرح شده ولی نه مالی را اخذ کرده و نه کسی را به قتل رسانده باشد. در چنین فرضی ابتدا قصاص و سپس تبعید می‏شود .

درباره کیفیت تبعید محارب چند قول مطرح است:

الف: قول مشهور فقهای امامیه که معتقدند در صورتی که حکم محارب تبعید باشد از شهر خود رانده شده و به تمام شهرهایی که شخص محارب به آن پناه می‏برد، ابلاغ می‏شود که از نشست و برخاست، خوردن و آشامیدن، مجالست و معامله با محارب خودداری ‏کنند تا این که توبه کند و اگر توبه نکرد، این نحو برخورد، تا مرگ او استمرار پیدا می‏کند، علاوه بر این از داخل شدن او در بلاد شرک جلوگیری می‏شود و اگر هم مورد حمایت کفار قرار بگیرد هرچند آن کفار، اهل ذمه یا اهل صلح (هدنه) باشند، باید با آن‏ها جنگ ‏شود تا این که شخص محارب را بیرون نمایند. دلیلی که برای این مطلب اقامه شده عبارت است از:

1 - اجماعی که مرحوم سبزواری در'مهذب الاحکام'ادعا کرده است .

2 - روایات معتبره مدائنی از ابی الحسن الرضا (ع) که می‏گوید از امام (ع) پرسیدم کیفیت و حدّ و اندازه تبعید محارب چگونه است. امام (ع) فرمود: 'ینفی من المصر الذی فعل فیه ما فعل الی مصر غیره، و یکتب الی اهل ذلک المصر انه منفیّ فلا تجالسوه و لا تبایعوه و لا تناکحوه و لا تواکلوه و لا تشاوروه، فیفعل ذلک به سنة، فان خرج من ذلک المصر الی غیره کتب الیهم بمثل ذلک حتّی تتم السنّه، قلت: فان توجه الی ارض الشّرک لیدخلها؟ قال: ان توجّه الی ارض الشرک لیدخلها قوتل اهلها' .

شبیه روایت این روایت را اسحاق مدائنی از ابی الحسن (ع) نقل کرده است الاّ این که در تتمه روایت، راوی این گونه سوال می‏کند: 'فان اتی ارض الشرک فدخلها؟ قال یضرب عنقه ان اراد الدخول فی ارض شرک' .

روایت دیگری نیز از عبید الله بن اسحاق از ابی الحسن (ع) به همین مضمون نقل شده و در آخر حدیث، امام (ع) می‌فرماید: 'و یفعل ذلک به سنة، فانه یستوب و هو صاغر، قلت: فان ام ارض الشرک یدخلها؟ قال: یقتل' .

ب: قول به 'حبس' که قول ابن زهره در 'غنیة النزوع' و قول بعضی از عامه است . البته با این توضیح که ابن زهره تبعید به معنای 'حبس' و تبعید به معنای قول مشهور را اختیاری می‏داند؛ دلیل این قول، اجماع است که صاحب 'غنیه النزوع' آن را ادعا نموده است . البته روایتی نیز در وسائل الشیعه هست که مضمون آن تأیید این قول است که امام (ع) در مقابل کسانی که درباره محارب، فتوای به ناحق داده بودند ایستاده و آن‏ها را دعوت کرده است که در این باره به حکم امیر المؤمنین علی (ع) درباره قطاع الطریق مراجعه کنند زیرا آن حضرت امر کرد، محاربانی را که فقط موجبات ترس مردم را فراهم کرده ولی نه مال کسی را برداشته و نه مرتکب قتل شده بودند، حبس بنمایند چرا که مقصود قرآن از نفی محارب، همین معنا است .

ج: تبعید محارب، به معنای بستن چیز سنگین به پای محارب و انداختن آن در دریاست، زیرا تبعیدی که شبیه به قتل است، همین معنا است.

البته درباره این معنا از تبعید، قائلی مشاهده نشده مگر آنچه را که از 'من لا یحضره الفقیه' حکایت شده است . که ظاهرا روایتی از امام صادق (ع) است که فرمود: زمانی که شخص محارب، مرتکب قتل نشود و مالی را هم از کسی نگیرد، تبعید می‏شود و تبعید او نیز باید شبیه به قتل و به دارآویختن باشد، به این کیفیت که پای او را سنگین کرده (شیئی سنگین به پای او می‏بندند) و به دریا می‏اندازند .

درباره مدت تبعید محارب دو قول مطرح است:

1 - قول مشهور که آن را مقیّد به یک سال ننموده‏اند؛

2 - قول ابن سعید در 'الجامع للشرایع' که مدت آن را یک سال می‏داند .

منابع

1. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 9 : صفحه 164
2. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 191
3. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 170
4. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 101
5. مبانی تکملة المنهاج جلد 1 : صفحه 318
6. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 9 : صفحه 302
7. مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 15 : صفحه 18
8. جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 41 : صفحه 592
9. مجمع الفائدة و البرهان جلد 13 : صفحه 292
10. المبسوط فی فقه الامامیة جلد 8 : صفحه 48
11. المبسوط فی فقه الامامیة جلد 8 : صفحه 47
12. مبانی تکملة المنهاج جلد 1 : صفحه 323
13. مهذب الاحکام جلد 28 : صفحه 128
14. تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 494
15. تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 493
16. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 432
17. سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 371
18. مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة جلد 9 : صفحه 256

اصطلاح‌نامه

اعم

تبعید ( فقه )، حد محارب

وابسته

دار آویختن محارب ( فقه )، قتل محارب ( فقه )، قطع دست و پای محارب ( فقه )، محارب ( فقه )، مدت تبعید محارب، مکان تبعید

منابع

• التبیان فی تفسیر القرآن جلد 3 : صفحه 504
• التشریع الجنائی الاسلامی مقارنا بالقانون الوضعی جلد 1 : صفحه 659
• الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة جلد 2 : صفحه 60
• الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 9 : صفحه 295، 302
• الفقه المأثور : صفحه 507
• المبسوط فی فقه الامامیة جلد 8 : صفحه 47، 48
• المغنی و الشرح الکبیرعلی متن المقنع جلد 10 : صفحه 297، 307
• المغنی و الشرح الکبیرعلی متن المقنع جلد 23 : صفحه 170
• الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 13 : صفحه 48
• ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد جلد 4 : صفحه 543
• تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 493، 494
• تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله : صفحه (512-529)
• جامع المدارک فی شرح المختصرالنافع جلد 7 : صفحه (4-5)
• جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 41 : صفحه 565، 592، 593
• ریاض المسائل جلد 10 : صفحه 214
• سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 23 : صفحه 20، 101، 170، 191، 371، 432
• سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 4 : صفحه 51
• سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 40-1 : صفحه 53، 207
• سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 9 : صفحه 152، 164، 238
• شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 4 : صفحه 182
• فقه الامام جعفرالصادق جلد 6 : صفحه 304
• فقه السنة جلد 2 : صفحه 427
• کتاب السرائرالحاوی لتحریرالفتاوی جلد 3 : صفحه 505
• کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة جلد 5 : صفحه 410
• مبانی تکملة المنهاج جلد 1 : صفحه 318، 322، 323
• مجمع الفائدة و البرهان جلد 13 : صفحه 292، 294
• مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة جلد 9 : صفحه 256
• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 15 : صفحه 8، 18
• مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة : صفحه 261
• مهذب الاحکام جلد 28 : صفحه 128
• وسائل الشیعه : صفحه 18