انحلال
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
انحلال: زوال صورت.
انحلال، زایل شدن حقیقی یا حُکمی صورت چیزی است و از آن در اصول فقه، کتب قواعد فقهی و نیز باب‌های عقود و ایقاعات فقه سخن رفته است.
موارد انحلال: مهم ترین موارد انحلال در اصول و فقه عبارتند از:
1. علم اجمالی: گاه علم اجمالی به صورت حقیقی یا حُکمی انحلال می‌یابد. هر گاه مکلّف ابتدا به وجوب یکی از دو چیز - برای مثال، نماز ظهر یا نماز جمعه در روز جمعه - علم اجمالی و آن گاه به وجوب یکی از آن دو به طور مشخص - برای مثال، نماز ظهر - علم تفصیلی پیدا کند، علم اجمالی وی از بین می‌رود. زوال علم اجمالی به سبب
________________________________________
685
حدوث علم تفصیلی، انحلال علم اجمالی نامیده می‌شود. این نوع، انحلال حقیقی است، امّا اگر دلیلی معتبر بر تعیین آنچه اجمالا معلوم است اقامه شود، بدون این که علم تفصیلی پدید آید - مانند این که راوی عادل از وجوب نماز ظهر در روز جمعه خبر دهد نه نماز جمعه - عمل بر اساس آن دلیل و مترتّب کردن حکم واقعی بر آن و ترک احتیاط در طرف مقابل را چون در حکم انحلال حقیقی است، انحلال حُکمی گویند 1 (--' علم اجمالی) (--' علم تفصیلی) .
2. عقود و ایقاعات: انحلال عقد (--' عقد) یا ایقاع (--' ایقاع) در دو معنای بر هم خوردن عقد یا ایقاع، و تحلیل عقد یا ایقاع به عقود یا ایقاعات متعدّد از جنس خود به کار می‌رود (--' قاعده انحلال عقود) .
بر هم خوردن عقد: عقد پس از انعقاد، به سببی اختیاری مانند فسخ (--' فسخ) و اقاله (--' اقاله) یا غیر اختیاری مانند مرگ موکّل در وکالت و یا بدهکار در موارد کفالت (--' کفالت) که انحلال قهری عقد وکالت (--' وکالت) و کفالت را در پی دارد، زایل می‌شود. 2
بر هم خوردن ایقاع: ایقاع نیز به اسبابی از بین می‌رود همچون انحلال ایلاء (--' ایلاء) به سبب گذشت مدّت آن و یا کفّاره دادن 3 و نیز انحلال قسم، نذر و عهد به سبب ناتوان شدن از انجام متعلّق آن، مانند این که شخصی حج امسال را نذر کند، امّا موسم حج، از انجام آن ناتوان شود.
3. حکم تکلیفی: انحلال حکم تکلیفی به دو گونه است:
یک. انحلال نسبت به اجزا: اگر موضوع حکم تکلیفی‌ای که با یک انشاء از مولا صادر شده است، مرکّب و دارای اجزا باشد، حکم واحد شامل همه اجزای مرکّب می‌شود و به هر جزئی، سهمی از آن تعلّق پیدا می‌کند - که به آن سهم و حصّه ' امر نفسی ضمنی ' گفته می‌شود - مانند وجوب متعلّق به نماز که بر اجزای آن پخش و هر جزئی، مأمور به امر ضمنی می‌شود. از این رو، در دوران امر بین اقل و اکثر (--' اقل و اکثر) ، برائت (--' اصل برائت)
________________________________________
686
جاری می‌شود؛ زیرا - برای مثال - شک در جزئیت سوره در نماز، به شک در تعلّق امر ضمنی به سوره در نماز بر می‌گردد و اصل، عدم تعلّق آن است.
دو. انحلال نسبت به افراد: اگر موضوع حکم تکلیفی‌ای که با یک انشاء از مولا صادر شده است، دارای مصادیق و افراد متعدّد باشد، حکم واحد از نظر عقل و عرف، به احکام مستقل متعدّدی (به تعداد همه مصادیق) تجزیه می‌شود مانند این که مولا بگوید: ' أکرِم کُلَّ عالمٍ ' (هر دانشمندی را اکرام نما) یا بگوید: ' لا تَکذِب ' (دروغ نگو) که گویا برای اکرام هر دانشمندی، وجوب مستقلی و برای پرهیز از هر دروغی، نهی جداگانه‌ای انشاء کرده است؛ هر چند هر یک از وجوب اکرام و حرمت کذب با یک انشاء بیان شده‌اند. 4
1- دروس فی علم الاصول 3 81 - 84.
2 - منهاج الصالحین (خویی) 2 191.
3 - جواهر الکلام 33 309 و 311.
4 - القواعد الفقهیة (بجنوردی) 3 159 و 242 و اصطلاحات الاصول 82 - 84.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 684