اجماع تقدیری
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اجماع تقدیری : ادعای حصول اجماع در فرض تحقّق مورد اجماع
اجماع تقدیری، مقابل اجماع تحقیقی و به معنای اتفاق فرضی (تقدیری) علما در امری از امور دینی می‌باشد؛ یعنی اتفاق علما در مسئله‌ای خاص به صورت بالفعل محقق نیست، بلکه به صورت فرضی است.
در مسئله‌ای که ادعای اجماع تقدیری شده، مدعی اجماع می‌پذیرد که علما اجماع فعلی و تحقیقی ندارند، ولی می‌گوید: در صورت تحقق فلان فرض، به طور قطع آن مسئله مورد اتفاق آنها خواهد بود و عدم فعلیت اتفاق و اجماع، به دلیل عدم تحقق آن فرض است.
مصادیقی که علمای اصولی برای اجماع تقدیری ذکر کرده‌اند، تا حد زیادی متفاوت است؛ برای مثال، یکی از وجوهی که در توجیه یکی از مقدمات دلیل انسداد - عدم جواز اهمال - ارائه شده، آن است که عدم جواز اهمال، اجماعی است. در این جا این سؤال مطرح می‌شود که چگونه می‌توان بر عدم جواز اهمال که یکی از مقدمات انسداد است، ادعای اجماع نمود، در حالی که اکثر علما انفتاحی هستند در پاسخ گفته‌اند: اجماع ادعا شده، اجماع تقدیری است؛ یعنی اگر تمام علما، انسداد باب علم را می‌پذیرفتند، هیچ یک مخالفتی در عدم جواز اهمال نداشتند.
از بررسی اسناد چنین استفاده می‌شود که برخی، اجماع تقدیری را معتبر می‌دانند و برای مثال، در مسئله عدم جواز اهمال به عنوان یکی از مقدمات انسداد، می‌گویند اگر چه اجماع فعلی در این مورد وجود ندارد، اما اجماع تقدیری، هست و همین کافی است.
بعضی هم اجماع تقدیری را نمی‌پذیرند؛ برای مثال، می‌گویند بر عدم جواز اهمال، اجماع قائم است، ولی این اجماع، اجماع تقدیری نیست تا اشکال شود که اجماع تقدیری حجت نیست، بلکه تقدیر در مُجمعٌ علیه است.
منابع
- نهایة الاصول : صفحه 207
- الرسائل : صفحه 215
- نظریة العرف و دورها فی عملیة الاستنباط : صفحه 185
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه 321
- فرهنگ نامه اصول فقه