اجل ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اَجَل: مدَّت.
اجلِ هر چیز بخشی از زمان است که آن چیز در آن حلول می‌کند.
در باب‌های طهارت، زکات، جهاد، قرض، ضمان، اجاره، کفالت، نکاح، طلاق، ظهار، ایلاء، لقطه، قضاء و دیات از آن سخن رفته است.
________________________________________
250
تعیین اجل از جانب شارع است یا حاکم و یا متعهّد که برای وفا به تعهّد خود اجلی را معیّن می‌کند؛ خواه در برابر التزام وی، التزام دیگری باشد یا نباشد. از اوّلی به اجل شرعی، از دومی به اجل قضایی و از سومی به اجل توافقی تعبیر می‌کنیم.
الف - اجل شرعی: مهم ترین موارد تعیین اجل از سوی شارع مقدّس عبارت است از:
1. طهارت: کمترین مدّت حیض سه روز و بیشترین مدّت آن ده روز است 1 (--' حیض) . همچنین بیشترین مدّت نفاس بنا بر قول مشهور ده روز است 2 (--' نفاس) .
2. زکات: زکات در حیوان، طلا و نقره پس از سپری شدن یک سال از تملّک آن‌ها واجب می‌شود 3 (--' زکات) .
3. جهاد: آتش بس با دشمن تا چهار ماه جایز است و بیشتر از یک سال جایز نیست 4 (--' آتش بس) .
4. نکاح: مدّت شیر دادن نوزاد، دو سال از زمان تولد است 5 (--' شیر دادن) .
کمترین مدّت آبستنی شش ماه و بیشترین مدّت آن بنا بر قول مشهور نه ماه است. 6
5. طلاق: شارع برای زن آزاد در صورت طلاق وی یا در گذشت همسرش عدّه (اجل) قرار داده است 7 (--' عدّه) .
6. ظهار: مردی که نسبت به همسرش ظهار (--' ظهار) کرده، در صورت رجوع زن به حاکم، حاکم سه ماه به شوهرش مهلت می‌دهد که یا با دادن کفّاره، به همسرش رجوع کند و یا او را طلاق دهد. 8
7. ایلاء: اگر مردی نسبت به همسرش ایلاء (--' ایلاء) نماید و زن به حاکم شکایت بَرَد، حاکم چهار ماه به مرد مهلت می‌دهد تا با دادن کفّاره، به همسرش رجوع کند. 9
8. لقطه: تعریف مال پیدا شده به مدّت یک سال واجب است 10 (--' لقطه) .
9. دیات: دیه جنایت خطایی در مدّت سه سال از عاقله (--' عاقله) گرفته می‌شود. 11
________________________________________
251
ب -اجل قضایی: اجل قضایی، اجلی است که قاضی برای حضور طرف دعوا، احضار بیّنه و یا کفیل قرار می‌دهد (--' داد رسی) .
ج - اجل توافقی: مهم ترین موارد اجل توافقی عبارت است از:
1. بیع سلف: تعیین اجل تحویل کالا در این معامله - که قیمت کالا نقد پرداخت می‌گردد، ولی برای تحویل کالا اجلی قرار داده می‌شود - بر فروشنده و خریدار واجب است 12 (--' بیع سلف) .
2. بیع نسیه: در این معامله نیز - که کالا نقد تحویل می‌شود، لیکن بهای آن دارای اجل است - تعیین اجل بر دو طرف واجب است 13 (--' نقد و نسیه) .
3. ازدواج موقّت: ذکر و تعیین اجل در عقد ازدواج موقّت شرط است 14 (--' ازدواج موقّت) .
4. قرض: وفا کردن به اجل تعیین شده در عقد قرض، بنا بر قول مشهور، لازم نیست 15 و هر زمان قرض مطالبه شود باید پرداخت شود (--' قرض) .
5. کفالت: اگر عقد کفالت به اجلی مقیّد باشد، مکفول له پیش از اجل تعیین شده، حق ندارد از کفیل، احضار مکفول عنه را بخواهد 16 (--' کفالت) .
6. ضمان: عقد ضمان نیز همچون کفالت ممکن است دارای اجل باشد. در این صورت، ضامن پیش از اجل تعیین شده بازخواست نمی‌شود 17 (--' ضمان) .
7. اجاره: اجرت در عقد اجاره گاه مقیّد به اجل است. در این صورت، اجیر پس از اجل تعیین شده، حق درخواست اجرت را دارد 18 (--' اجاره) .
1 - جواهر الکلام 3 147.
2 - 373.
3 - 15 97.
4 - 21 297.
5 - 31 276.
6 - 32 254 - 259.
7 - 211.
8 - 33 164 - 166.
9 - منهاج الصالحین (خویی) 2 311.
10 - جواهر الکلام 38 359.
11 - 43 427.
12 - 24 299.
13 - 23 99.
14 - 30 172.
15 - 25 30.
16 - 26 188.
17 - شرائع الاسلام 2 356.
18 - جواهر الکلام 27 221.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 249