فواصل آیات

رده‌ها

(برای دیدن زیررده‌ها
بر روی "◄" کلیک کنید)

▼ فواصل آیات

◄ فواصل به حرف لین

◄ فواصل به حرف مدّ

◄ فواصل به وقف

◄ فواصل توأم

◄ فواصل متقارب

◄ فواصل متماثل

◄ فواصل متوازن

◄ فواصل متوازی

◄ فواصل مرصّع

◄ فواصل مطرّف

توضیح مفهومی

فواصل آیات : کلمات آخر آیات قرآن، یا هر کلام منفصل از ما بعد

سیوطی در ‍‍~الإتقان~ میان فاصله و رأس آیه فرقی نگذاشته و هر دو را به: 'کلمه آخر آیه' معنا کرده، و به 'قافیه' در شعر، و 'قرینه' در سجع تمثیل کرده است. اما ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (م 444ق) فاصله را اعم از رأس می‌داند. به اعتقاد وی فاصله، هر کلامِ منفصل از ما بعد است؛ یعنی هر چیزی که سبب جدایی جمله قبلی از بعدی می‌شود که شامل رأس آیه (کلمه آخر آیه) و غیر آن می‌شود.

رُمّانی می‌گوید: فواصل، حروف هم‌شکل در مقاطع کلام هستند که باعث می‌شوند انسان معانی را خوب درک کند. فواصل سبب بلاغت کلام، و سجع سبب عیب آن می‌شود؛ زیرا فواصل، تابع معانی‌اند؛ ولی در سجع، معانی تابع آن هستند.

برخی گفته‌اند فواصل دو گونه است:

1. گونه‌ای همان سجع است که حروف مقاطعش عین هم هستند؛ مانند: «وَالطُّورِ ** وَکِتَابٍ مَّسْطُورٍ ** فِی رَقٍّ مَّنشُورٍ ** وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ ** وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ ** وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ ** إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ لَوَاقِعٌ ** مَا لَهُ مِن دَافِعٍ» (طور// 1 - 8) .

2. گونه‌ای که حروف مقاطعش یکی نیست؛ بلکه شبیه هم هستند؛ مانند: «ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِیدِ ** بَلْ عَجِبُوا أَن جَاءهُمْ مُنذِرٌ مِّنْهُمْ فَقَالَ الْکَافِرُونَ هَذَا شَیْءٌ عَجِیبٌ ** أَئِذَا مِتْنَا وَکُنَّا تُرَابًا ذَلِکَ رَجْعٌ بَعِیدٌ ** قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا کِتَابٌ حَفِیظٌ» (ق// 1 - 4) .

ابن‌ابی‌الإصبع فواصل قرآن را بر چهار صورت می‌داند: تمکین؛ تصدیر؛ توشیح؛ ایغال.

یکی از مباحث مربوط به فواصل آیات، «ایقاع مناسبت در مقاطع فواصل» است که در اعتدال سیاق کلام و تأثیر گذاری آن بر نفس مخاطب، بسیار مؤثّر است. ایجاد مناسبت میان مقاطع فواصل، گاهی مستلزم خروج از نظم متعارف و قواعد اولیه ادبی است. بعضی از این موارد به شرح ذیل است:

1. اضافه کردن الف به منظور تساوی مقاطع و تناسب حرف آخر فواصل، مانند: «وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا» (احزاب// 10) .

2. حذف همزه یا یک حرف از انتهای کلمه، مانند: «وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ» (فجر// 4) .

3. جمع بین مجرورات، مانند: «لاَ تَجِدُواْ لَکُمْ عَلَیْنَا بِهِ تَبِیعًا» (إسراء//69) که به خاطر رعایت مناسبت بین فواصل آیات سه حرف (لَکُمْ) و (عَلَیْنَا) و (بِهِ) پشت سر هم آمده در حالی که در حالت عادی، فصل بین آنها اَولی است.

4. مؤخّر کردن چیزی که جایگاه طبیعی آن، مقدّم است، مانند تقدیم مفعول بر فاعل در: «فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَی» (طه//67) .

5. مفرد آوردن چیزی که در حالت معمولی باید به صیغه جمع بیاید، مانند آوردن (نَهَرٍ) به جای (أنهارٍ) در: «إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ» (قمر//54) .

6. جمع آوردن چیزی که در حالت معمولی باید به صیغه مفرد بیاید، مانند آوردن (خِلاَلٌ) به جای (خُلَّة) در: «یَوْمٌ لاَّ بَیْعٌ فِیهِ وَلاَ خِلاَلٌ» (ابراهیم//31) .

7. تثنیه آوردن چیزی که در حالت معمولی باید به صیغه مفرد بیاید، مانند: «وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ» (الرحمن//46) .

8. مؤنّث آوردن چیزی که در حالت معمولی باید به صیغه مذکّر بیاید، مانند: «کَلَّا إِنَّهُ تَذْکِرَةٌ» (مدّثّر//54) .

9. منصرف آوردن چیزی که در حالت معمولی باید به شکل غیر منصرف بیاید، مانند: «کَانَتْ قَوَارِیرَا ** قَوَارِیرَ مِن فِضَّةٍ» (انسان//15-16) .

10. اماله کردن چیزی که در حالت معمولی باید اماله نشود، مانند: «وَالضُّحَی ** وَاللَّیْلِ إِذَا سَجَی» (الضّحی//1-2) .

11. عدول از صیغه ماضی به صیغه مضارع، مانند: «فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُونَ» (بقره//87) .

البته در برخی مثال‌های مذکور، میان مفسّران اختلاف نظر وجود دارد.

نیز ر.ک:تمکین، تصدیر، توشیح، ایغال.

منابع

1. اعجاز القرآن : صفحه 270
2. معجزه بزرگ ، پژوهشی در علوم قرآن : صفحه (269-365)
3. در قلمرو بلاغت : صفحه 543
4. الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (345-355)
5. الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (332-333)
6. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (53-67)
7. التمهید فی علوم القرآن جلد 5 : صفحه 198

اصطلاح‌نامه

اعم

اسلوب بلاغی قرآن

اخص

فواصل به حرف لین، فواصل به حرف مدّ، فواصل به وقف، فواصل توأم، فواصل متقارب، فواصل متماثل، فواصل متوازن، فواصل متوازی، فواصل مرصّع، فواصل مطرّف

وابسته

آیات، اتفاق فواصل آیات، اجتماع فواصل آیات، اختلاف فواصل آیات، اَبلغ، تناسب فواصل آیات، توقیفیت فواصل آیات، رؤوس آیات، قیاسیت فواصل آیات

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه فواصل آیات به زیرصفحه فواصل آیات/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اعجاز القرآن : صفحه 270، 271، 284
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 240
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه (332-333)، 333، (345-355)، 347، 351، 356، 358
• الاتقان فی علوم القرآن : صفحه 335
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (53-67)، 54، 58، 60، 62، 63، 64، 66، 68، 69، 72، 84، 86، 88، 93، 98، 100
• البرهان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (83-85)، (85-83)
• التمهید فی علوم القرآن جلد 5 : صفحه 198، 203، 204، 205، 207، 209، 210، 211، 218، (252-259)
• در قلمرو بلاغت : صفحه 543
• معجزه بزرگ ، پژوهشی در علوم قرآن : صفحه (269-365)، (365-269)
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 341