استحباب ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
استحباب
استحباب: از احکام پنج گانه تکلیفی.
استحباب به طلب یا رجحان فعل با عدم منع از ترک آن، تعریف شده است. بر اساس این تعریف، مفهوم استحباب مرکّب از دو جزء یعنی طلب یا رجحان و عدم منع از ترک می‌باشد.
متأخّران در تعریفی دیگر حکم را به اراده و خواست مولا یا آنچه از مقام ابراز و اظهار اراده مولا انتزاع می‌شود، تفسیر کرده‌اند. بنا بر تفسیر نخست از دو تفسیر متأخّران، اراده اگر شدید باشد، افاده وجوب و اگر ضعیف باشد، افاده استحباب می‌کند و بنا بر تفسیر دوم، چنانچه اراده شدید منشأ انتزاع باشد، وجوب و اگر اراده ضعیف منشأ آن باشد، استحباب انتزاع می‌شود. بر اساس تعریف متأخّران، استحباب مفهومی بسیط دارد که عبارت است از مرتبه‌ای از اراده. 1
استحباب به هر دو تعریف یاد شده تنها در اصطلاح فقها به کار می‌رود، امّا در قرآن کریم و احادیث معصومان علیهم السّلام در همان معنای لغوی خود یعنی دوست داشتن و پسندیدن چیزی به کار رفته است. عناوین ندب، نفل، سنّت و تطوّع نیز بیانگر معنای استحباب است. از این عنوان در باب طهارت و صوم و نیز سایر ابواب فقهی به مناسبت و در اصول فقه، مبحث اوامر، ضدّ و مقدّمه واجب، سخن رفته است.
مادّه « امر » و مشتقات آن مانند « آمُرُک » و نیز هیئت امر مانند « اِضرِب » در صورت وجود قرینه بر عدم اراده وجوب از آن‌ها، بر استحباب دلالت می‌کنند.
اقسام: برای استحباب تقسیم‌های مختلفی ذکر شده است که به دو مورد اشاره می‌شود.
1. استحباب نفسی و غیری: مستحب نفسی - که از آن به مستحب ذاتی نیز تعبیر می‌شود - عملی است که استحبابش ذاتی است، نه به خاطر عملی دیگر مانند نافله‌های روزانه و روزه‌های مستحب همچون روزه عید غدیر، امّا مستحب غیری عملی است که در ذاتش استحباب ندارد، بلکه استحبابش به خاطر عملی دیگر است مانند غسل برای زیارت.
2. استحباب عینی و کفایی: مستحب عینی عملی است که استحباب در هر حال - هر چند با انجام دادن دیگری - بر ذمّه انسان ثابت است مانند نافله‌های یومیّه و روزه‌های مستحب، امّا مستحب کفایی عملی است که با انجام دادن آن توسّط دیگری، استحبابش از ذمّه فرد ساقط می‌شود مانند اذان اعلام (--» اذان اعلام) و امر به مستحب و نهی از مکروه. 2
اجتماع استحباب و وجوب: وجوب و استحباب در موارد ذیل با هم جمع می‌شوند:
1. وجوب و استحباب نفسی و غیری: گاهی استحباب نفسی با وجوب غیری یا بالعکس اجتماع می‌کنند مانند غسل جنابت که - به نظر مشهور - مستحبّ نفسی است، ولی برای نماز، واجب می‌شود. برای عکس مسأله نیز می‌توان از مثال یاد شده استفاده کرد؛ بدین معنا که بنا بر قول به وجوب نفسی غسل جنابت، غسل واجب نفسی است، لیکن برای نماز مستحبی، مستحب غیری می‌شود.
2. وجوب تخییری و استحباب: مانند آزاد کردن بنده در کفّاره افطار عمدی روزه ماه رمضان که به عنوان یکی از افراد واجب تخییری، واجب است، امّا از جهت رجحان داشتن بر دو عِدل دیگر واجب تخییری یعنی دو ماه روزه گرفتن و اطعام شصت مسکین، مستحب است. 3
احکام: از کلمات برخی فقها بر می‌آید که ترک مستحب، مکروه است، 4 لیکن بسیاری آن را مکروه نمی‌دانند. 5
استحباب مراتبی دارد. انجام پاره‌ای اعمال مستحب، مورد تأکید شارع مقدّس قرار گرفته است که از آن به « مستحب مؤکّد » تعبیر می‌شود. 6
مقدمّه مستحب - بنا بر قول به ملازمه بین مقدّمه و ذی المقدّمه - مستحب است 7 و قطع عمل عبادی مستحبی پس از شروع آن - به ویژه نماز، و روزه در بعد از ظهر - مکروه است، مگر در حج و عمره و - به قول مشهور - در اعتکاف (--» اعتکاف) پس از گذشت دو روز که اتمام عمل در آن‌ها واجب است. 8
1 - اجود التقریرات 1 143.
2 - جواهر الکلام 9 74.
3 - 16 267 - 270 و مستمسک العروة 8 344.
4 - المعتبر 2 257.
5 - ریاض المسائل 1 169 و 2 204 و جواهر الکلام 13 266.
6 - الاصول العامة للفقه المقارن 63.
7 - کفایة الاصول 128.
8 - القواعد و الفوائد 1 99 (قاعده 39).
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 396
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «استحباب ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- استحباب دعا
- به لحاظ مورد:
- استحباب اذان، استحباب نکاح
- به لحاظ نوع:
- استحباب عینی ( فقه )، استحباب غیری ( فقه )، استحباب کفایی ( فقه )، استحباب نفسی ( فقه )
وابسته
- اباحه ( خاص )، اجتماع وجوب و استحباب، حرمت ( حکم تکلیفی )، کراهت ( فقه )، نهی از منکر مستحب، وجوب ( فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه استحباب ( فقه ) به زیرصفحه استحباب ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.