برهان (کلمات قرآن )

توضیح مفهومی

برهان (کلمات قرآن ) : دلیل قطعی و همواره صادق

واژه برهان را مصدر ثلاثی مجرد 'بَرِهَ یَبْرَه بُرْهاناً' به معنای سفید شدن و یا مشتق از ریشه رباعی مجرّد 'بَرْهَنَ یُبَرْهِنُ بَرهَنةً' و به معنای حجّت و دلیل دانسته‌اند. معنای لغوی برهان، حجّت و بیان واضح و دلیل قاطع است، و در اصطلاح اهل منطق بر قیاسی اطلاق می‌شود که از یقینیات (أوّلیات، مشاهدات، تجربیّات، متواترات، حدسیّات، فطریّات) تشکیل شده، و نتیجه آن یقینی و ملاک رسیدن به واقع است.

در قرآن کریم واژه برهان 8 بار به صورتهای مفردِ مجرّد از اضافه (نساء// 174؛ مؤمنون// 117) ، مفرد مضاف (بقره// 111؛ انبیاء// 24؛ نمل// 64‌؛ قصص// 75؛ یوسف// 24) و تثنیه (قصص// 32) ذکر شده است. البته واژه‌های دیگری چون سلطان، آیه، بیّنه و حجّت نیز در قرآن به کار رفته که هریک به نحوی با موضوع برهان ارتباط دارد.

برهان در کاربرد قرآنی، علاوه بر گفتار، بر هر چیز روشن و واضحی که حقّانیت امری را به طور یقین ثابت می‌کند اطلاق شده است. مصادیقی از برهان در قرآن به این شرح است:

1. اژدها شدن عصا و سفیدی و روشنی دست حضرت موسی: «فَذنِکَ بُرهـانانِ مِن رَبِّکَ اِلی فِرعَونَ ومَلاَئهِ اِنَّهُم کانوا قَومـًا فـسِقین» (قصص// 32) .

2. شخص رسول اللّه (ص) و یا خود قرآن: «یـاَیُّهَا النّاسُ قَد جاءَکُم بُرهـانٌ مِن رَبِّکُم» (نساء// 174) .

3. مقام عصمت یا نبوت: «و لَقَد هَمَّت بِهِ وهَمَّ بِها لَولا اَن رَءا بُرهـانَ رَبِّه»؛ «و در حقیقت (آن زن) آهنگ وی کرد و (یوسف نیز) اگر برهان پروردگارش را ندیده بود آهنگ او می‌کرد» (یوسف// 24) . البته در تعیین مصداق برهان در این آیه اقوال دیگری نیز وجود دارد.

قرآن کریم به مناسبتهای مختلف از کسانی که بهشت را ویژه یهودیان و مسیحیان می‌دانند برهان طلب می‌کند: «و قالوا لَن یَدخُلَ الجَنَّةَ اِلاّ مَن کانَ هودًا اَو نَصـری تِلکَ‌اَمانِیُّهُم قُل هاتوا بُرهانَکُم اِن کُنتُم صـادِقین» (بقره// 111) . و به کسانی که غیر خدا را پرستش می‌کنند می‌فرماید: اگر در باره ادّعای خویش برهانی دارید بیاورید: «اَمِ اتَّخَذوا مِن دونِهِ ءالِهَةً قُل هاتوا بُرهانَکُم...» (انبیاء// 24) و: «اَءِلـهٌ مَعَ اللّهِ قُل هاتوا بُرهـانَکُم اِن کُنتُم صـادِقین» (نمل// 64) ، و اعتقادات شرک آلودِ مشرکان را فاقد پایگاه برهانی و منطقی اعلام می‌کند: «و مَن یَدعُ مَعَ اللّهِ اِلـهـًا ءاخَرَ لا بُرهـانَ لَهُ بِهِ فَاِنَّما حِسَابُهُ عِندَ رَبِّهِ اِنَّهُ لا یُفلِحُ الکافِرون» (مؤمنون// 117) .

در قرآن واژه‌های قرآنی دیگری مثل سلطان، بیّنه، حجت و آیه نیز به جهاتی، منطبق بر برهان هستند. برهان را می‌توان 'سلطان' خواند چون زوال‌ناپذیر و غالب، و تیز و نافذ است، و بر عقول و فهمها سلطه می‌یابد. و از آنجا که نشانه حقانیت آورنده آن است، به 'آیه' تعبیر شده است. و از آن رو که یقینی‌ترین راه و متقن‌ترین شیوه برای احقاق حقّ یا ابطال باطل است 'حجّت' نامیده می‌شود. و از آن جهت که بین حقّ و باطل جدایی افکنده، آن دو را از هم ممتاز می‌سازد در برخی از موارد از آن به 'بیّنة' یاد شده است.

منابع

1. مفردات الفاظ القرآن : صفحه 51
2. لسان العرب جلد 13 : صفحه 476
3. التبیان فی تفسیر القرآن جلد 6 : صفحه 124
4. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 3 : صفحه 290
5. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 5 : صفحه (244-345)
6. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 522
7. شرح الاسماء الحسنی جلد 5 : صفحه 152
8. شرح الاسماء الحسنی جلد 10 : صفحه 380
9. شرح الاسماء الحسنی جلد 11 : صفحه (129-132)
10. شرح الاسماء الحسنی جلد 15 : صفحه 34
11. شرح الاسماء الحسنی جلد 18 : صفحه 35

اصطلاح‌نامه

اعم

کلمات قرآن

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه برهان (کلمات قرآن ) به زیرصفحه برهان (کلمات قرآن )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• التبیان فی تفسیر القرآن جلد 6 : صفحه 124
• شرح الاسماء الحسنی جلد 10 : صفحه 380
• شرح الاسماء الحسنی جلد 11 : صفحه (129-132)
• شرح الاسماء الحسنی جلد 15 : صفحه 34
• شرح الاسماء الحسنی جلد 18 : صفحه 35
• شرح الاسماء الحسنی جلد 5 : صفحه 152
• لسان العرب جلد 1 : صفحه 261
• لسان العرب جلد 13 : صفحه 476
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 522
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 3 : صفحه 290
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 5 : صفحه (244-345)
• مفردات الفاظ القرآن : صفحه 51